Muhaddislerin Sorumluluklarını Tanımlama ve Sınırlandırma Problemi

Yıl 2024, , 187 - 223, 31.10.2024

Ahmet Alkan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1479468

Öz

Muhaddisler yaşadıkları bölgelerin ilmî ve fikrî yönelimlerini, toplumsal ihtiyaçlarının farklılığını gözettiklerinden hadislerin tahammülü, rivayeti ve telifinde genellikle farklı yöntemler takip etmişlerdir. Bu durum, muhaddisler ve eserleri ile ilgili genel çıkarımlar yapmayı zorlaştırdığı gibi onlarla ilgili bir takım ön yargıların oluşmasına da neden olmuştur. Bu çalışmada hadis tahammülü, hadis rivayeti ve hadis tasnifi alanlarının her birinde muhaddislerin tamamını bağlayıcı müşterek sorumluluklar incelenmiş, muhaddislerden ve eserlerinden faydalanmayı kolaylaştıran hususların izahı hedeflenmiştir. Bir muhaddisin sadece sahih hadisleri tahammül etme zorunluluğu yoktur. Muhaddisler çeşitli amaçlar için hadis tahammül ettiklerinden genellikle sika ve zayıf ayırmaksızın herkesten hadis almışlardır. Hadisi hocadan rivayet ettiği gibi tahammül etmek ve hadisin ittisaline zarar verecek eylemlerden kaçınmak bir muhaddisin aslî görevidir. Bu kurala riayet etmesi durumunda hatalı olduğunu bildiği rivayeti tahammül etmesinin dahi onun adalet veya zabtına zarar vereceği söylenemez. Hadis rivayet eden bir muhaddisin sorumluluğu ise hadisin isnadını zikretmek ve tahammül yöntemine uygun bir siyga tercih etmesidir. Muhaddisler için sahih hadis rivayeti önemli olduğu gibi âli isnadlı veya nevâdir türünden rivayetleri nakletmek de önemlidir. Bir muhaddisin hadisleri arasından sadece sahih bulduklarını nakletme veya rivayet ettiği hadislerin sıhhat durumunu beyan etme zorunluluğu bulunmamaktadır. Hadis eseri telif eden bir muhaddisin ise eserinin telif amacına uygun şartları belirleyerek bu şartlara riayet etmesi gerekmektedir. Bu yönüyle muhaddisin eser telifi alanındaki sorumluluklarının tahammül ve rivayet alanındaki sorumluluklarına nispeten çok daha fazla olduğu söylenebilir. Çünkü müellifin tahammül ve rivayet için zikredilen sorumluluklarına ilaveten; kendisini telif amacına ulaştıracak şartları titizlik ile belirlemesi ve eserindeki unsurları her konu için özenle seçmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muhaddis, Tahammül, Rivayet, Problemler

The Problem of Defining and Limiting the Responsibilities of the Muhaddiths

Öz

Due to the diversity of the scientific and intellectual orientations and social needs of the regions they lived in, muhaddiths generally followed different methods in receiving, narrating, and compiling hadiths. This situation has made it difficult to make generalizations about muhaddiths and their works, and has sometimes led to prejudice and incorrect evaluations about them. In this study, common rules that must be followed by scholars in the fields of hadith receiving, hadith narration, and hadith classification have been examined, and the explanation of points that will enable maximum benefit from scholars and hadith works has been aimed. A scholar of hadith is not obligated to only receive authentic hadiths. Therefore, their general tendency has been to receive hadiths from everyone without distinguishing between weak and reliable narrators. As the muhaddith narrates, receiving and avoiding actions that would harm the continuity of the hadith is the primary duty of a muhaddith. If he adheres to this rule, it cannot be said that even receiving a narration that he knows to be incorrect would harm the integrity or accuracy of the muhaddith technically. The responsibility of a hadith narrator is to declare the chain of transmission of the hadith and to narrate it with a suitable level of accuracy. For scholars of hadith, it is important not only to narrate authentic hadiths but also to transmit hadiths with high chains of transmission and rare types of narrations that are not found in everyone. Moreover, a scholar is not obligated to only narrate the authentic hadiths from among the hadiths or to declare the authenticity status of the hadiths he narrates. However, if a scholar is compiling a hadith work, he must determine the appropriate conditions for the purpose of his work and adhere to these conditions. In this respect, it is possible to say that the responsibilities of a muhaddith in the field of writing books are much greater compared to the responsibilities in the fields of transmission and narration. This is because, in addition to the responsibilities mentioned for transmission and narration, the author must meticulously determine the conditions that will lead to the realization of the writing goal and carefully select the elements in the work for each subject.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Muhaddith, Receiving, Narration, Problems

Kaynakça

• ABBÂS, Vasiyullah b. Muhammed. “Men kâlû fîhî: lâ yervî illâ an sika”. Mecelletü’l-kırâat ve’l-ma‘rife 87 (Şubat 2009), 60-117.
• AGIRMAN, Cemal. “Hadis Kaynaklarını Okuma Yöntemi Ve Musanniflerin Dili”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (Aralık 2006), 55-106.
• AHATLI, Erdinç - MURAD, Selvi Raif. “Kitâbe/Mükâtebe Metodunun Tarihçesi ve Kavramsallaşma Süreci”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/2 (31 Aralık 2022), 1577-1613. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1178973
• AHATLİ, Erdinç - MURAD, Selvi Raif. “Ebû Dâvud, Tirmizî ve Nesâî: Üç Sünen Kitabının Birbirlerine Üstünlüğü ile İlgili İddialar ve Rivayet Kaynakları Açısından Bir Değerlendirme”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 7/1 (25 Haziran 2023), 31-50. https://doi.org/10.5281/zenodo.8032385
• AHMED b. HANBEL. el-Câmi‘ li ulûmi’l-İmam Ahmed. 22 Cilt. Mısır: Dârü’l-fellâh li’l-bahsi’l-ilmî ve tahkîkü’t-türâs, 1. Basım, 2009.
• ALKAN, Ahmet. Hicri İlk İki Asır Fıkıh Eserlerinin Hadis Usûlü Terimlerinin Oluşumundaki Rolü. Fecr Yayınevi, 2021.
• ALKAN, Ahmet. Menheciyyetü’l-İntikâi inde’l-İmam el-Buhâri fi’l- Cami’i’s-Sahîh (Kitâbü’l-İ’tisâmi bi’l-Kitâbi ve’s-sünneti ünmûzecen). 1 Cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• AŞIK, Nevzat. “Tahammül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/380-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• AYDEMİR, Selahattin. “Hadîs Rivâyeti ve Öğretimi Karşılığında Ücret Alma Hakkında Bazı Mülahazalar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (Eylül 2020), 1099-1129.
• AYDIN, Nevzat. “Hadislerin İlk Dönem Tasnif Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31 (01 Mayıs 2011), 199-230. https://doi.org/10.17120/omuifd.49119
• AYDINLI, Abdullah. “İmlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/225-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• AYNÎ, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. Şerhü Süneni Ebû Dâvûd. thk. Ebü’l-Münzir Hâlid b. İbrâhîm. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1. Basım, 1999.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. el-Câmi’ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’. thk. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, ts.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. el-Faṣl li’l-vaṣli’l-müdrec fi’n-naḳl. thk. Muhammed el-Zehrânî. Suudi Arabistan: Dârü’l-hicreti, 1. Basım, 1997.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. el-Kifâye fî maʿrifeti uṣûli ʿilmi’r-rivâye. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. 2 Cilt. Dammam: Dârü İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 2011.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. Târîhu Bağdâd. thk. Beşâr Avâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2003.
• DÂREKUTNÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-. el-İlzâmât ve’ t-tetebbuʿ. thk. Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 1985.
• DEMİRTAŞ, Elif Beyza. “İbn Mâce’nin Otorite Kazanma Süreci: Kütüb-i sitte’nin Teşekkül Sürecinde Güvenilirlik ya da Kullanışlılık (Jonathan AC BROWN)”. Hadis Tetkikleri Dergisi 11/1 (30 Haziran 2013), 141-154. https://dergipark.org.tr/tr/pub/htd/issue/41281/498704
• DERMAN, Uğur. Hicri III. Asır Muhaddislerinin İdeolojik Aidiyetlerinin Hadis Rivayetlerine Yansıması. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• DİNÇOĞLU, Mehmet. Dârekutnî ve Sünen Adlı Eseri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• DURMUŞ, İsmail. “Mukaddime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/115-117. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• EBÛ DÂVÛD, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke ve gayrihim fî vaṣfi Sünenihî. thk. Muhammed es-Sabbâğ. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, ts.
• EBU GUDDE, Abdulfettah. “Sünnet İfadesinin Dini Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’inin Konumu”. Usul İslam Araştırmaları 5/5 (01 Haziran 2006), 77-108. https://dergipark.org.tr/tr/pub/usul/issue/16724/173916
• EFENDİOĞLU, Mehmet. “Muharref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/4. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• EMÎR es-SAN‘ÂNÎ, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl. Tavzîhu’l-efkâr li-meʿânî Tenkīhi’l-enzâr. thk. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1997.
• ERUL, Bünyamin. “Tedlîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/262-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• ERUL, Bünyamin. “Zabt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• GÜNER, Osman. “İbn Mâce’nin Süneni ve Kütüb-i Sitte İçindeki Yeri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1996), 1991-209.
• HÂKİM, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, ts.
• HEMMÂM b. MÜNEBBİH, Ebû Ukbe Hemmâm b. Münebbih b. Kâmil es-San‘ânî. Sahîfetü Hemmâm b. Münebbih. thk. Ali Hasan Ali Abdülhamid. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 1. Basım, ts.
• İBN ADÎ, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed, Ali Muhammed. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1997.
• İBN EBÛ HÂTİM, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1952.
• İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. en-Nüket alâ kitâbi İbn Salâh. thk. Râbî’ b. Hâdî Umeyr. 2 Cilt. Medine: ‘İmâdetü’l-behsi’l-ilmî bi’l-Câmiati’l-İslamiyye, 1984.
• İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî şerḥü Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 1959.
• İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker fi Mustalahi ehli’l-eser. thk. Nûreddin Itr. 1 Cilt. Şam: Matbaatü’s-sabbâh, 3. Basım, 2000.
• İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. 1 Cilt. Suriye: Dârü’r-Reşîd, 1. Basım, 1986.
• İBN HALFÛN, Ebû Bekr (Ebû Abdillâh) Muhammed b. İsmâîl b. Muhammed el-Ezdî el-Endelüsî. el-Muʿlim bi şüyûḫi’l-Buḫârî ve Müslim. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Sa’d. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, ts.
• İBN HANBEL, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnavud, Âdil Mürşid, vd. Müessesetü’r-risâle, 1. Basım, 2001.
• İBN MÂCE, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen İbn Mâce. thk. Şuayb Arnavut, vd. 5 Cilt. Dârü’r-risâleti’l-âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• İBN MUHRİZ, Ahmed b. Muhammed b. Kâsım. Ma‘rifetü’r-ricâl li’l-İmam Ebî Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn. 1 Cilt. Kahire: el-Fârûkü’l-hadisiyye li’l-tabâati ve’n-neşr, 1. Basım, 2009.
• İBN RECEB, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî. thk. Hemmâm Abdurrahîm Saîd. Ürdün: Mektebetü’l-menâr, 1. Basım, 1987.
• İBN RECEP, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. Fetḥu’l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Ebu Muaz Târık b. Ivedullah. 6 Cilt. Dammam: Dârü’l- İbni’l Cevzî, 2. Basım, 2001.
• İBN TEYMİYYE, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Telhîsü kitâbi’l-İstigâse. thk. Muhammed Ali Accâl. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’l-gurabâi’l-eseriyye, 1. Basım, 1996.
• İMAMOĞLU, Lütfü. Ebû Dâvûd ve Sünen’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• İŞLER, Emrullah. “Tashîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/128-129. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• KĀDÎ İYÂZ, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. el-İlmâʿ ilâ maʿrifeti uṣûli’r-rivâye ve taḳyîdi’s-semâʿ. thk. Ahmed Sakar. 1 Cilt. Kahire: Dârü’t-türâs, 1. Basım, 1970.
• KANDEMİR, M. Yaşar. “el-Muvatta’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 31. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• KANDEMİR, M. Yaşar. “Lahn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/56-57. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• KUDÂT, Emîn Muhammed el- - Sabrî, Âmir Hasan. Dirâsât fl menâhici’l-muhaddisîn. 1 Cilt. Ürdün: Dârü’l-hâmid li’l-neşri ve’t-tevzî’, 2017.
• MUHAMMED EBÛ ZEHV. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. 1 Cilt. Mısır: Darü’l-fikri’l-Arabî, 1958.
• MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhi’l-muhtasar bi-nakli’l-adl ani’l-adl ila Rasûlillâh sallallahü aleyhi ve sellem. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1916.
• MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Kitâbü’t-temyîz. 1 Cilt. Kahire: el-Fârûkü’l-hadisiyye li’l-tabâati ve’n-neşr, 2009.
• NEBÎL Muhammed Abduh Zâhir. “el-İntihâbü inde’l-muhaddisin; mefhûmühü ve envâ‘ühü ve esbâbühü ve hükümü”. Mecelletü külliyeti’ş-şerîati ve’l-kânûn 18/2 (2016), 757-810.
• NU’MÂNÎ, Muhammed Abdürreşîd. el-İmâm İbn Mâce ve kitâbühü es-Sünen. Halep: Mektebetü’l-matbû’âti’l-İslâmiyye, ts.
• ÖZPINAR, Ömer. Tasnif Dönemi Hadis Edebiyatının Oluşumunda İlmi ve Fikri Hareketlerin Etkisi. : Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• PUSMAZ, Durak. “Ebû Dâvûd ve Sünen’i”. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 22/1 (1986), 21-37.
• RÂMHÜRMÜZÎ, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd er-. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed Accâc el-Hatib. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 3. Basım, 1983.
• SAFEDÎ, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Şuayb Arnavut - Mustafa Türkî. 20 Cilt. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâs, 2000.
• SARI, Dursun. “İmlâ Meclislerinde Hadis Eğitim ve Öğretiminin Temel Âdâb ve Ahlak Kuralları”. Din, Düşünce ve Ahlak I. 270-283. İstanbul: Nida Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• SEM‘ÂNÎ, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-. Edebü’l-imlâʾ ve’l-istimlâʾ. thk. Max Weisweiler. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1981.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-Bahrü’l-lezî zühhira fi şerhi elfiyeti’l-eser. thk. Ebû Enes Üneys b. Ahmed. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’l-gurebâi’l-eseriyye, ts.
• ŞÂFİÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1. Basım, 1940.
• ŞİRAZ, M. Nazım. “Hadislere Güveni Teyit Etme Noktasında Hadis Alma Usûllerinden Sema Ve Kıraat Yolları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/3 (Haziran 2005), 231-258.
• TİRMİZÎ, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
• TOPGÜL, Muhammed Enes. Râvi: Hicri İkinci Yüzyılda Bir Muhaddisin İlim Serüveni. 1 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 1. Basım, 2021.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb Arnavud, vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 3. Basım, 1985.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1998.
• ZEYLA’Î, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed ez-. Naṣbü’r-râye li eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-reyyân li’l-tebâati ve’n-neşr, 1. Basım, 1997.