Şihâbuddîn el-Mercânî ve Şafağın Kaybolmadığı Bölgelerde Yatsı Namazının Hükmü ile ilgili Nazariyesinin Değerlendirilmesi

Yıl 2020, , 97 - 129, 15.05.2020

Said Ali Kudaynetov

https://doi.org/10.28949/bilimname.621790

Öz

Makale konusu, “Şihâbuddîn el-Mercânî ve Şafağın Kaybolmadığı Bölgelerde Yatsı Namazının Hükmü ile İlgili Nazariyesinin Değerlendirilmesi” olarak belirlenmiştir. Çalışma, klasik fıkıhta belirli bir döneme kadar tartışılmamış bir meselesinin on dokuzuncu asırda yaşamış bir müctehid alim tarafından nasıl çözümlendiğini ortaya koymaktadır. Hayatının tamamını ilim yolunda geçiren Şihâbuddîn el-Mercânî (ö. 1889) bu konuda bir eser ortaya koyarak kanaatimizce İslam dünyasında fıkıh alanında önemli bir hizmet gerçekleştirmiştir. “Nâzûretu’l-Hakk fî Fardıyyeti’l-‘Işâ ve in lem Yeğibi’ş-Şafak” adını verdiği bu eser tespit edebildiğimiz kadarıyla meseleye ilişkin müstakil olarak kaleme alınmış ilk telif olup Mercânî’den önce bu meseleyi bağımsız olarak ele alıp tartışan benzer bir eser mevcut değildir. Diğer taraftan bu eser, kanaatimizce, bu meselenin tüm yönleriyle ele alındığı en kapsamlı çalışma olma özelliğini hala sürdürmektedir. Mercânî bu eserinde İslam dininin en temel ibadeti olan namaz ile ilgili birtakım hükümler ortaya koymaktadır. Bu eser, bazı Kuzey ülkelerinde gecenin kısa olması nedeniyle şafağın kaybolmamasından ötürü yatsı namazının kılınıp kılınmaması ile ilgili konu hakkındadır. Mercânî, eserinde, naklî ve aklî delilleri getirerek bu konudaki görüşlerini ortaya koymaya çalışmaktadır. Tataristan gibi Kuzey ülkelerinde şafağın kaybolmadığı durumlarda yatsı namazının farz oluşunu inkar edenlere karşı âdeta ilmî bir savaş açarak onların bu görüşlerinin temelsizliğini ortaya koymaya çalışmıştır. Mercânî’nin kendi görüşünü savunurken bu konuda bilgi içeren Hanefî eserlerin çoğunu taradığı anlaşılmaktadır. Nitekim bu eserde Hanefî kaynaklarının büyük bir kısmı ele alınıp Hanefî alimlerinin en önemli isimleri zikredilmiştir. Ayrıca Mercânî, kendisi bu konuda belirli bir döneme kadar bilgi olmadığını, konuyla ilgili ilk tartışmaların çok sonraları ortaya çıktığını söylemektedir. Mercânî sadece furû açısından değil, fıkıh usûlü açısından da kendi görüşünü savunmaya gayret etmektedir. Bunlarla birlikte Mercânî’nin, görüşünü temellendirmek için, tefsir, hadis, tarih alanına ilişkin eserleri de araştırma sahasına dahil ettiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Mercânî, Nâzûretu’l-Hakk, Yatsı Namazı

The Evaluation of the Theory of Shihâbuddîn al-Mardjânî and the Provision of the ‘İshaa Prayer in the Regions Where Dawn is not Lost

Öz

Since the early period, many works have been dealt with on the subject of praying, which is considered to be one of the basic worships of Islam, and countless judgments have been made on this issue. In this context, especially in the regions where the dawn is not lost, there is no information about the ‘ishaa prayer in the classical sources of the early period. As a matter of fact, this issue did not constitute a current place in the reality of that period. In later periods, with the spread of Islam, some provisions began to emerge on this subject. For it is unthinkable that an important issue such as prayer worship remains unanswered, the issue of dawn had started to be updated due to geographical reasons. 

In the northern countries, such as Tatarstan, the dawn was an important issue for the dawn does not disappear in the long days. Thus, the native Islamic scholars gave fatwas by evaluating their views on Islamic law. Shihâbuddîn al-Mardjânî, who lived in the region in the nineteenth century, dealt with this subject and produced a separate work on this issue, which is named as “Nâzûretu’l-Hakk fî Fardıyyeti’l-‘Işâ ve in lem Yeğibi’ş-Şafak”. In the words of Mardjânî, there are discussions in the works that emerged only after the sixth century. In previous works, there are some information based on hadiths about dawn.

In our study, after giving general information about the sun dawn, Mardjânî's main topic of discussion is the information about the provision of the ‘ishaa prayer in case if the dawn is not lost. While discussing classical sources, Muhammad al-Shaybâni's Kitâbu'l-Asl, Sarahsî's Kitâbu'l-Mabsût, al-Hidâya Sharhu Bidâyati'l-Mubtadî by Margînânî, Cassâs 'Sharhu Muhtasari't-Tahâvî, Navavî's Kitâbu'l-Mecmû', Sharhu'l-Muhazzab li'ş-Şîrâzî, Karâfî's az-Zahîra, Dasûkî's Hâshiyatu'd-Dasûkî 'ala'sh-Sharhi'l-Kabîr, Ibn Kudâma's al-Muğnî ve'sh-Sharhu'l-Kabîr 'alâ Matni'l-Mukni', Zarkashî's Sharhu'z-Zarkaşî 'alâ Muhtasari'l-Hırâkî and the other sources of Hanafî, Shâfi'i, Malikî and Hanbalî madhhabs are put account to give information about the topic. In this context, there is a discussion of what is the dawn which causes only the time of the prayer. When we look at the majority of the evidence, it turns out that the dawn is red. However, these sources do not include the main controversy regarding the dawn by which ishaa prayer has entered.

In our study, we tried to reveal the evidence that Mardjânî gives about prayer and its importance in general. In addition to emphasizing the importance of prayer, Mardjânî claimed that those who canceled the ‘ishaa prayer because of the absence of the time would have opposed the evident texts and the exact provisions of the Qur'an. Mardjânî supports his view not only with verses but also with authentic narrations from the Prophet. Moreover, Mardjânî strengthened his view by a dialogue between Ibn ‘Abbâs and Nâfi‘ al-Azraq, narrated by Abdurrazzâk, Ibn Djarîr, Ibn al-Munzir, Ibn Abi Hâtim, Tabarânî, al-Hakim and Abi Razîn. Mardjânî explains the meanings of some concepts such as dawn, zawaal and time in order to base the subject and thus tries to prove its opinion more strongly.

According to Mardjânî, the issue of dawn in the hadiths does not mean the requirement of entering the time of ‘ishaa prayer. In his opinion, there are two situations in this matter. According to the first, the setting of the sun and the disappearance of the dawn are not the requirements for the expiration time of the evening prayer and the time of the ‘ishaa prayer. Here only the disjunctive duration between the two periods can be seen as the condition. The second case is that it is not right to consider the disappearance of the dawn when it comes to the time of ‘ishaa prayer when we look at all the narratives and external evidences mentioned in this matter. Moreover, when we look at similar events, this portent is not a requirement for the entry and expiration of the prayer time. For example, for the time of the ‘ishaa prayer and the time of the afternoon prayer to come, it cannot be necessary to have a shadow of one or twice the length of the object because it cannot be realized in closed or cloudy weather. What is essential here is to appreciate the differential time. In the same way, the fast of a fasting person and the prohibition of eating and drinking are not the requirements for the evening and morning prayer. In addition, Mardjânî uses the Dajjal hadith which is an interesting narrative on this subject as evidence. Namely, the Companions asked the Prophet how long the Dajjal would remain in the world. The Prophet said: “'Forty days, one day like a year, one day like a month, one day like a week, and the rest of his days like your days." They asked the Prophet if only one prayer was enough when a day was like a year. "No, make an estimate of time," he commanded. One of the Tatar scholars, Musa Jarullâh, also cited this hadith as evidence and argued that such a case should be appreciated. He stated that the sunrise and sunset are not acceptable in the necessity of prayer for the five-time prayers.

One of the most powerful foundations of Mardjânî on this subject is his explanations in terms of usûl-i fiqh. According to him, it is possible that khabar-i wâhid and qiyâs can explain the mucmal of the Qur'an. However, it cannot allocate the general expressions and not restrict the absolute states. Because of this, Mardjânî does not allow the revelation of absolute and definite verses with uncertain hadiths. According to him, the fact that prayer is five times is fixed with absolute evidences. However, the beginning and end of these times were determined in the following periods. The issue of the disappearance of dawn is a subject that is fixed by hadiths. Obviously, khabar-i wâhid does not mean certainty in terms of both steadiness and indication. In addition, Mardjânî evaluated the fatwas mentioned in this study.

Thus, Mardjânîtries to reveal the real reason why prayer is obligatory for people. According to him, the real reason is the blessings given by Allah and the obligation to be thankful for these blessings. Time has been put by Allah only for a convenience for His servants to determine them. According to him, the reason why prayer is obligatory cannot be understood through mind. The time is considered reason by Islamic jurists being a decisive sign. The proceduralists in Islamic law see the time as a distinctive sign. In this way, according to Mardjânî, time is the sign of the obligation of prayer, and the true cause is the blessings of Allah.

Kaynakça

• ‘AYNÎ, Bedru’d-Dîn Ebî Muhammed Mahmûd b. Ahmed (ö. 855), ‘Umdetu’l-Kârî Şerh Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 2009, I-XXV c.
• BİGİYEF, Mûsâ Cârullâh (ö. 1369/1949), Uzun Günlerde Rûze, Umid Tipografisi, Kazan 1911. (Musa Carullah Bigi, Uzun Günlerde Oruç, (Eseri sadeleştirerek dipnotlarla işleyen Yusuf Uralgiray), (m.y.) Ankara 1975.)
• BUHÂRÎ, ‘Alâuddîn ‘Abdulazîz b. Ahmed (ö. 730), Keşfu’l-Esrâr ‘an Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1997/1418, I-IV c.
• CESSÂS, Ebû Bekr er-Râzî (ö. 370), Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, (Thk. ‘Ismetullâh ‘Inâyetullâh Muhammed), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Dâru’s-Sirâc, Beyrût, el-Medînetu’l-Munevvere 1431/2010, I-VIII c.
• DERDÎR, Ebu’l-Berakât Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1201), eş-Şerhu’s-Sağîr ‘alâ Akrebi’l-Mesâlik ilâ Mezhebi’l-İmâm Mâlik, Dâru’l-Me‘ârif, Kâhira 1986, I-IV c.
• DESÛKÎ, Muhammed b. Ahmed b. ‘Arafa el-Mâlikî (ö. 1230), Hâşiyetu’d-Desûkî ‘ale’ş-Şerhi’l-Kebîr, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1424/2003, I-VI c.
• FÂRİSÎ, ‘Alâu’d-Dîn Ali b. Balabân (ö. 739), el-İhsân bi-Tertîbi Sahîhi İbni Hibbân, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1987/1407, I-IX c.
• GAZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (ö. 505), Kitâbu’l-Mustasfâ min ‘İlmi’l-Usûl,(‘Abdu’l-‘Alî Muhammed b. Nizâmiddîn el-Ensârî’nin Kitâbu Fevâtihi’r-Ruhumât’ı ile birlikte) el-Matbaatu'l-Âmiriyye, Mısr 1322, I-II c.
• HURAŞÎ, Muhammed b. Abdullah b. ‘Alî el-Mâlikî (ö. 1101), Şerhu’l-Huraşî, ‘alâ Muhtasari Seydî Halîl, el-Mektebetu’l-‘Asriyye, Beyrût 1427/2006, I-VIII c.
• İBNU’L-HUMÂM, Kemâluddîn Muhammed b. ‘Abdilvâhid es-Sivâsî (ö. 861/1457), Şerhu Fethi’l-Kadîr, ( Burhânuddîn Ebu’l-Hasen ‘Alî b. Ebî Bekr el-Ferğânî el-Merğînânî’nin (ö. 593/1195), el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mubtedî eseri ile birlikte), (tlk. ve trc. ‘Abdurrazzâk Ğâlib el-Mehdî), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1424/2003, I-X c.
• İBNU’N-NECCÂR, Muhammed b. Ahmed b. ‘Abdil‘azîz el-Futûhî el-Hanbelî (ö. 972), Ma‘ûnatu Uli’n-Nuhâ Şerhu’l-Munteha, (Thk. Abdulmalik b. Abdillâh Dehîş), Mektebetu Dâri'l-Beyân, Dımeşk 2007/1428, I-XII c.
• İBN HANBEL, Ahmed Ebû Abdillâh eş-Şeybânî (ö. 241), el-Musned, (Thk. Şu‘ayb el-Arnaût ve ‘Âdil Murşid), Muessesetu’r-Risâle, Beyrût 1417/1997, I-XXXXX c. İBN KUDÂME, Muvaffakuddîn Ebî Muhammed Abdullâh b. Ahmed (620), el-Muğnî ve’ş-Şerhu’l-Kebîr ‘alâ Metni’l-Mukni‘, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1984/1404, I-XIV c.
• İBN MUFLİH, Ebû İshâk Burhânu’d-Dîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hanbelî (ö. 884), el-Mubdi‘ Şerhu’l-Mukni‘, (Thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâ‘îl eş-Şâfi‘î), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1997/1418, I-VIII c.
• İBN NUCEYM, Zeynuddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî (ö. 970/1563), el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, el-Matba‘atu’l-‘İlmiyye, (b.y.) (t.y.), I-VIII c.
• KARÂFÎ, Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs (ö. 684), ez-Zahîre, (Thk. Sa‘îd Arab‘), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrût 1994, I-XIV c.
• MERCÂNÎ, Şihâbuddîn (ö. 1307/1889), Nâzûretu’l-Hak fî Fardiyyeti’l-‘Işâ ve in lem Yeğibi’ş-Şafak, Huzur Kitabevi, Kazan 2013.
• MERCÂNÎ, Kitâbu Hizâmeti’l-Havâşî li-İzâhati’l-Ğavâşî, Çirkov Matbaası, Kazan 1307.
• MERĞÎNÂNÎ, Burhânu’d-Dîn Ebi’l-Hasan ‘Alî b. Ebî Bekr el-Ferğânî (ö. 593), el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mubtedî, Dâru’l-Arkam, Beyrût (t.y.), I-IV c.
• MUBÂRAKFÛRÎ, Ebu’l-‘Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm (ö. 1353), Tuhfetu’l-Ehvazî bi-Şerhi Câmi‘ı’t-Tirmizî, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1995/1415, I-X c.
• MUNÂVÎ, Muhammed ‘Abdurraûf (ö. 1031), Feydu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmi‘ı’s-Sağîr, Matba‘atu Mustafâ Muhammed, Mısr 1938/1356, I-VI c.
• MUNZİRÎ, Abdulazim b. Abdilkavî (ö. 656), Muhtasaru Suneni Ebî Dâvud, Mektebetu’l-Me‘ârif li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, Riyâd 2010/1431, I-III c.
• NEVEVÎ, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b. Şeref (ö. 676), Kitâbu’l-Mecmû‘ Şerhu’l-Muhezzeb li’ş-Şîrâzî, (Thk. Muhammed Necîb el-Mutî‘î), Mektebetu’l-İrşâd, Cidde (b.y.), I-XXIII c.
• SAN‘ÂNÎ, Muhammed b. İsmâ‘îl (ö. 1182), Subulu’s-Selâm Şerhu Bulûği’l-Merâm, (Tlk. Muhammed Nâsıru’d-Dîn el-Elbânî), Mektebetu’l-Me‘ârif li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, Riyâd 1427/2006, I-IV c.
• SERAHSÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Sehl (ö. 490/1096), Kitâbu’l-Mebsût, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrût 1989/1409, I-XXXI c.
• SİCİSTÂNÎ, Suleymân b. el-Eş‘as (ö. 275), Sahîhu Suneni Ebî Dâvud, Dâru Ğırâs, Kuveyt 1423/2002, I-XI c.
• ŞEYBÂNÎ, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Hasen (ö. 189/805), Kitâbu’l-Asl, el-Ma‘rûf bi’l-Mebsût, (tsh. ve tlk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî), ‘Âlemu’l-Kutub, Beyrût 1990/1410, I-V c.
• TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme b. Abdilmalik el-Urdî el-Hacerî el-Mısrî (ö. 321), Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrût 1427/2006, I-III c.
• TEFTÂZÂNÎ, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. ‘Umer (ö. 791), et-Telvîh ilâ Keşfi Hakâiki’t-Tenkîh, (Sadruşşerî‘a’nın et-Tavdîh Şerhu’t-Tenkîh adlı şerhi ile birlikte), (Thk. Muhammed ‘Adnân Dervîş), Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, Beyrût (t.y.), I-II c.
• TİRMİZÎ, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ b. Sûre (ö. 279), Sunenu’t-Tirmizî ve Huve’l-Câmi‘u’s-Sahîh, (Thk. Abdulvehhâb Abdullatîf), Matba‘atu’l-Medenî, Kâhira 1384/1964, I-V c. TİRMİZÎ, el-Câmi‘u’s-Sahîh ve Huve Sunenu’t-Tirmizî, (Thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Matba‘atu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdih, Kâhira 1937/1356, I-IV c.
• URUMİY, Muhammed el-Emîn b. Abdillâh el-‘Alevî el-Hererî eş-Şâfi‘î, Şerhu Sahîhi Muslim el-Musemma el-Kevkebu’l-Vehhâc ve’r-Ravdu’l-Behhâc fî Şerhi Sahîhi Muslim b. el-Haccâc, Dâru’l-Minhâc, Dâru Tavkı’n-Necât, Beyrût, Cidde 2009/1430, I-XXVI c.
• ZERKEŞÎ, Şemsuddîn Muhammed b. Abdillâh el-Mısrî el-Hanbelî (ö. 772), Şerhu’z-Zerkeşî ‘alâ Muhtasari’l-Hırakî, Mektebetu’l-‘Abîkân, Riyâd 1993/1413, I-VII c.
• ZEYL‘Î, Fahruddîn ‘Usmân b. ‘Alî (ö. 743/1342), Tebyînu’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Mektebetu İmdâdiye Multân, Pâkistân (t.y.).