Negative Expressions Used for Human in the Quran in the Context of Mushkil Al-Quran

Yıl 2022, , 377 - 427, 30.04.2022

Hasan İslam Sak

https://doi.org/10.28949/bilimname.983487

Öz

When we look at the expressions used about human beings in the Quran, it is striking that there are both positive and negative expressions. On the one hand, it is mentioned that man was created in the most beautiful form, honorable and superior to most of the creatures, etc., and on the other hand, his weakness, impetuousness, ungratefulness, etc. Considering that there is no contradiction between the verses of the Quran, how should it be understood that there are both positive and negative statements about the same entity in the Quran? This is the main problem of the research. The science that examines the conflict and contradiction that is thought to exist between the verses of the Quran is Mushkil al-Quran. For this reason, the meaning of negative expressions used in the Quran about human beings in the research has been tried to be discussed in the context of Mushkil al-Quran. In this context, firstly, some positive expressions used about human beings were pointed out, then the meaning of negative expressions used about human beings, how they could be understood, and whether these expressions would mean a mere negativity were emphasized. As far as we can see, the positive expressions used about the human in the Qur'an are generally related to the value given to him, his responsibility and his position among the creatures, while the negative characterizations are about his nature. In addition the negative expressions used about human beings in the Quran do not only have a negative meaning. With these terms, attention has been drawn to some characteristics of human nature. The definition of these terms as positive or negative varies according to the place of use. For example, although impetuosity may seem like a negative quality at first glance, it becomes a positive quality when used where it is indicated by the Sharia. In addition, even if these terms express a negative, also point to the a person ability to acquire the positive qualities, which are the opposite of these. For example, ignorance shows the ability of a person to have knowledge, ungratefulness shows the ability of a person to be thankful, and injustice shows the ability of a person to be just.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Negative Expressions, Human, Mushkil al-Quran

Müşkilü’l-Kur’ân Bağlamında Kur’ân’da İnsan İçin Kullanılan Olumsuz İfadeler

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’de insanla ilgili olumlu ifadelerin yanında olumsuz nitelendirmelerin de bulunduğu görülmektedir. Bir yandan insanın en güzel kıvamda yaratılması, şerefli ve yaratılmışların birçoğundan üstün kılınması gibi müspet yönleri söz konusu edilirken diğer taraftan onun zayıflığı, aceleciliği ve nankörlüğü gibi menfi özelliklerinden bahsedilmektedir. Kur’ân ayetleri arasında herhangi bir çelişkinin olmadığı göz önünde tutulduğunda Kur’ân’da aynı varlık hakkında hem olumlu hem de olumsuz birtakım anlatımların bulunması nasıl anlaşılmalıdır? Araştırmada ele alınacak temel problem bu olacaktır. Kur’ân ayetleri arasında ilk bakışta var olduğu sanılan ihtilaf (farklılık) ve tenakuz (çelişki) durumunu inceleyen ilim müşkilü’l-Kur’ân olduğu için araştırmada insan hakkında Kur’ân’da kullanılan olumsuz ifadelerin ne manaya geldiği müşkilü’l-Kur’ân bağlamında ele alınmaya çalışılmıştır. Bu meyanda önce insanla ilgili bazı olumlu ifadelere işaret edilmiş, ardından insan hakkında kullanılan olumsuz ifadelerin ne manaya geldiği, nasıl anlaşılabileceği üzerinde durulmuş ve bu ifadelerin salt manada bir olumsuzluk ifade edip etmeyeceği meselesine yoğunlaşılmıştır. Böylece Kur’ân’da insan hakkında kullanılan olumlu ve olumsuz ifadeler arasında bir çelişkinin bulunmadığı gösterilmeye çalışılmıştır. Görebildiğimiz kadarıyla Kur’ân-ı Kerîm’de insan hakkında kullanılan olumsuz tabirler mahza olumsuzluk ifade etmemektedir. Bu tabirlerle insanın tabiatında bulunan birtakım hususiyetlere dikkat çekilmiştir. Bu tabirlerin olumlu ya da olumsuz diye nitelenmesi kullanım yerine göre değişmektedir. Örneğin acelecilik, ilk bakışta olumsuz bir nitelik gibi dursa da şeriatın gösterdiği yerde kullanıldığında olumlu bir vasıf haline gelmektedir. Ayrıca bu tabirler bir olumsuzluğu ifade etse bile aynı zamanda bunların karşısında bulunan olumlu niteliği insanın edinebilme kabiliyetine de işaret etmektedir. Örneğin cahillik insanın ilim sahibi olabilme, nankörlük şükür edebilme, zalimlik ise adil olabilme potansiyelini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Olumsuz İfadeler, İnsan, Müşkilü’l-Kur’ân

Kaynakça

• ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-Müfehres li-Elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1364.
• ADLER, Alfred. İnsan Tabiatını Tanıma. çev. Ayda Yörükân. Ankara: Tur Yayınları, 1973.
• AHFEŞ EL-EVSAT, Ebu’l-Hasen Sa‘îd b. Mes‘ade. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd el-Kırâ‘a. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1990.
• ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Fürûku’l-Luğaviyye. thk. Muhammed İbrâhîm Selîm. Kahire: Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekâfe, 1997.
• ASLAN, Ömer. “Kur’ân’a Göre İnsan-Beşer Farkı”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 6 (2006), 49-64.
• BEĞAVÎ, Muhyissünne Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ’. Me‘âlimü’t-Tenzîl. thk. Muhammed Abdullâh en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, h 1409-1412.
• BEYZÂVÎ, Nâsırüddîn Ebî’l-Hayr Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• BULADI, Kerim. Kur’ân’ın İnsan Tasavvuru Kıyamet Suresi Tefsiri. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• BURSEVÎ, İsmail Hakkı. Tefsîru Rûhı’l-Beyân. 10 Cilt. İstanbul: el-Matbaatü’l-Osmaniyye, 1911.
• CARREL, Alexis. İnsan Bu Meçhul. çev. Vedat B. Nazikoğlu. İstanbul: Arif Bolat Kitabevi, 1965.
• CERRAHOĞLU, İsmail. “Kur’anda İnsanın Yaratılış Sahnesinin Düşündürdükleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XX/ (1975), 85-95.
• CERRAHOĞLU, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• CEVHERÎ, İsmâîl b. Hammâd. Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1990.
• CÜRCÂNÎ, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Mu‘cemü’t-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fâzîle, 2011.
• ÇETİN, Abdurrahman. Kur’ân İlimleri ve Kur’ân-ı Kerîm Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Basım, 2012.
• DEMİRCİ, Muhsin. Kur’ân’a Göre İnsan ve Sorumlulukları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2003.
• DRAZ, Muhammed Abdullah. İslâm’ın İnsana Verdiği Değer. çev. Nureddin Demir. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1983.
• EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr. thk. Sıtkî Muhammed Cemîl - eş-Şeyh Züheyr Ce’îd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• EBU’S-SUÛD, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-Suûd el-Müsemmâ İrşâdü’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kur’âni’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• ELMALILI, M. Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayın-Dağıtım, 2001.
• ESED, Muhammed. Kur’ân Mesajı Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1996.
• FERSAHOĞLU, Yaşar. “Kur’ân’a Göre İnsanın Zaafları ve Zayıf Yönleri”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 81-100.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. Besâirü Zevi’t-Temyîz fî Letâifi’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Muhammed ‘Alî en-Neccâr - Abdülalîm et-Tahâvî. 6 Cilt. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmiyyi, 1996.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. 4 Cilt. el-Heyetü’l-Mısrıyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb, 1978-1980.
• GERLEGİZ, Adem. “Kur’ân’da ‘Beşer’ Kavramı”. Hikmet Yurdu XII/23 (2019), 151-175.
• HALÎL B. AHMED, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘Ayn Müratteben ‘ala Hurûfi’l-Mu‘cem. thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İBN ÂŞÛR, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İBN ATIYYE, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğalib. el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. nşr. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İBN EBÎ HÂTİM, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebtü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1997.
• İBN EBÎ ZEMENÎN, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukkâşe, Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tabâati ve’n-Neşr, 2002.
• İBN FÂRİS, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyâ. Mu’cemu Mekâyîsi’l-Luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İBN KAYYİM EL-CEVZİYYE, Ebû Abdillâh Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekr (ö. 751/1350). Bedâiu‘t-Tefsîr. nşr. Yüsrî es-Seyyid Muhammed ve Sâlih Ahmed eş-Şâmî. 3 Cilt. Suudî Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2006.
• İBN MANZÛR, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İBNÜ’L-ARABÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmü’l-Kur’ân. nşr. Abdü’r-Rezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2004.
• İBNÜ’L-ARABÎ, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. haz. Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebu’l-Ferec Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Nüzhetü’l-A‘yüni’n-Nevâzir fî ‘İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir. thk. Muhammed Abdülkerîm Kâzım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebu’l-Ferec Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2002.
• İZUTSU, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: AÜİF Yayınları, 1975.
• KARAGÖZ, İsmail. Kur’ân’a Göre İnsana Verilen Değer ve Görev. İstanbul: Çelik Yayınevi, 1996.
• KARAGÖZ, İsmail. “Kur’an’da Cehalet Kavramı”. Diyanet İlmi Dergi XXXVIII/3 (2002), 173-190.
• KARAMAN, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• KASAPOĞLU, Abdurrahman. “İnkâr ve Acelecilik Karakteri”. Kelâm Araştırmaları Dergisi IV/1 (2006), 91-111.
• KASAPOĞLU, Abdurrahman. Kur’ân’da İnsan Psikolojisi. İstanbul: Yalnızkurt Yayınları, 1997.
• KILIÇ, İsmail. “Kur’an’da Şirk ve Acele Azap Talebi”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) V/2 (2019), 299-312.
• KILIÇ, Sadık. “İnsan, Fücûr ile Takvâ Ritimleri Arasında ‘Bir Damla Endişe!’” EKEV Akademi Dergisi I/4 (1999), 1-14.
• KILIÇARSLAN, Mehmet. “Müşkilu’l-Kur’ân - Âyetlerdeki Hâl Ya Da Zi’l-Hâlin Doğru Tespit Edilememesi Sorunu”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences 16 (2021), 191-210.
• KIRCA, Celâl. Kur’ân ve Fen Bilimleri. İstanbul: Marifet Yayınları, 2005.
• KIRCA, Celâl. Kur’ân-ı Kerîm’de Fen Bilimleri. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.
• KOÇYİĞİT, Talat - Cerrahoğlu, İsmail. Kur’ân-ı Kerim Meal ve Tefsiri. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1990.
• KURTUBÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’u li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmihsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• KUŞEYRÎ, Ebu’l-Kâsım, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifü’l-İşârât. thk. İbrâhîm Besyûnî. 3 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, 2000.
• KUTLUER, İlhan. “İnsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/320-323. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• KUTUB, Muhammed. İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler. çev. Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne Tefsîru’l-Mâtürîdî. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-‘Uyûn -Tefsîru’l-Mâverdî-. nşr. Abdülmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• MEVDÛDÎ, Ebu’l-A‘lâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• MUKÂTİL B. SÜLEYMÂN. el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Hâtim Sâlih ez-Zâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2011.
• MUKÂTİL B. SÜLEYMÂN. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 2002.
• MUTAHHARİ, Murtaza. Kur’ân’da İnsan Tanımı. çev. Hasan Kanaatlı. İstanbul: Kevser Yayınları, 2008.
• OKCU, Abdülmecit. Kur’ân’a Göre Evrenin İnsana Musahhar Kılınışı. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları, 2009.
• OKUYAN, Mehmet. “Kur’ân’da Olumsuz İnsan Tipleri”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi I/10,11,12 (1998), 137-151.
• ÖZDEMİR, Faruk. “Kur’ân’da Cimrilik Anlamını İhtiva Eden Kavramların Etimolojik ve Semantik Analizi”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4 (2015), 59-91.
• ÖZTÜRK, İsmail. Kur’ân-ı Kerim’de Halife Kavramı. Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• PAZARBAŞI, Erdoğan. Kur’ân ve Medeniyet -Doğuşu, Gelişimi, Çöküşü-. İstanbul: Pınar Yayınları, 1996.
• RÂĞIB EL-İSFEHÂNÎ, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. Müfredâtü Elfazi’l-Kur’ân. thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dimeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Dâru’ş-Şâmiyye, 4. Basım, 2009.
• RÂZÎ, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-Ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• SAK, Hasan İslam. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin Kur’ân İlimlerine Yaklaşımı: el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye Örneği. Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• SA‘LEBÎ, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2002.
• SAN‘ÂNÎ, ‘Abdürrezzâk b. Hemmâm. Tefsîru ‘Abdirrezzâk. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• SEMERKANDÎ, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsîru’s-Semerkandî: Bahru’l-‘Ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvız vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• SERT, Hüseyin Emin. Kur’ân’da İnsan Tipleri ve Davranışları. İstanbul: Bilge Yayıncılık, 2004.
• SÜLÜN, Murat. “Mahiyet, Sebep ve Çözümleri Çerçevesinde Müşkili’l-Kur’an”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III, 329-346.
• SÜYÛTÎ, Celâlüddîn Abdirrahmân. ed-Dürru’l-Mensûr fî’t-Tefsîri bi’l-Me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmihsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyyeti ve’l-İslâmiyyeti, 2003.
• SÜYÛTÎ, Celâlüddîn Abdirrahmân. el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafâ Dîb el-Buğa. 2 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Mustafâ, 2008.
• ŞERİATİ, Ali. İnsan. çev. Şamil Öçal. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• ŞEVKÂNÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr el-Câmiu Beyne Fenneyyi’r-Rivâyeti ve’d-Dirâyeti min ‘İlmi’t-Tefsîr. thk. Abdurrahman Amîra. 5 Cilt. Lecnetü’t-Tahkîk ve’l-Bahsi’l-İlmî bi Dâri’l-Vefâ, 1994.
• ŞİMŞEK, M. Sait. Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
• TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• TABERSÎ, Ebû Alî Emînü’l-İslam el-Fazl b. el-Hasen. Mecme‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ulûm, 2006.
• TÛSÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Ali. et-Tıbyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-‘Âmilî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• TÜSTERÎ, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî‘. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Taha Abdurraûf Sa‘d, Sa‘d Hasen Muhammed Ali. Kahire: Dâru’l-Harem li’t-Türâs, 2004.
• WEİR, T. H. “Câhiliye”. İslam Ansiklopedisi. 3/11-12. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• YAHYÂ B. SELLÂM, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• YALÇIN, Mikdat. “Hayır ve Şer Yönünden İnsan Tabiatının Hakikatı ve Bunu Değiştirmede Eğitimin Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII/ (1978), 475-504.
• YERİNDE, Adem. “İlk Bakışta Çelişki Görünümü Veren Müşkil Ayetler ve Etrafında Oluşan Bilimsel Edebiyat”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2007), 29-61.
• YILMAZ, M. Faik. “Kur’an’da Cehalet Kavramı”. Dinî Araştırmalar V/15 (2003), 181-198.
• ZEBÎDÎ, Seyyid Muhammed Murtazâ el-Hüseyni. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kuveyt: et-Türâsü’l-Arabî, 2001.
• ZECCÂC, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbühû. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• ZEMAHŞERÎ, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd, Ali Muhammed Muavviz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1998.
• ZEMAHŞERÎ, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-Belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûni’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• ZERKEŞÎ, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1983.
• ZUHAYLÎ, Vehbe. et-Tefsîru’l-Münîr fi’l-‘Akîdeti ve’ş-Şerî‘a ve’l-Menhec. 17 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 2009.