Uzak Bir Mananın Ayetlerdeki Vakf Yerine Etkisi -A‘râf Sûresi’nin 188. Ayeti Örneği-

Yıl 2017, Cilt: 2017 Sayı: 34, 31 - 96, 31.10.2017

Mustafa Karagöz

https://doi.org/10.28949/bilimname.347520

Cited By: 5

Öz

Ülkemizdeki
mushaflarda ayetlerdeki durak yerleri (vakf) konusunda Secâvendî’nin sisteminin
benimsendiği bilinmektedir. Bununla birlikte bazı yerlerde onun tercih ve
sisteminin hilafına uygulamalar göze çarpmaktadır. Ayrıca Secâvendî’nin
tercihlerinin her zaman ayetin doğruya en yakın manasını yansıtıp yansıtmadığı,
üzerinde durulması gereken bir diğer husustur. Nitekim Secâvendî’nin İlelü’l-Vukûf adlı eserinde A‘râf
sûresinin 188. ayetindeki “الْخَيْر” lafzının sonunda vakf yerinin olmasını
tercih ettiği anlaşılmaktadır. Oysa bizim tespitlerimize göre, vakf ve ibtidâ
alanında Secâvendî’den önce eser telif eden müellifler burada herhangi bir
durak belirtmemişlerdir. Yine müfessirlerin büyük çoğunluğu da ayetteki “الْخَيْر”
kelimesinde durak olması durumunda oluşan manaya tefsirlerinde hiç yer
vermemişlerdir. “الْخَيْر” kelimesinde durak olması sonucu oluşan
manaya yer veren müfessirlerin bir kısmı ise söz konusu mananın ayetin nazmını
bozduğu yönünde kanaat belirtmişlerdir. Kimi müfessirler de hem durak olmasına
hem de olmamasına göre ortaya çıkan her iki manayı zikretmiş, fakat herhangi
bir tercihte bulunmamıştır. Durak yeri olmasına göre teşekkül eden manayı
önceleyen müfessirlerin ise yok denecek kadar az olduğu görülmektedir. Bu
makalede A‘râf sûresinin 188. ayetindeki “لاَسْتَكْثَرْتُ
مِنَ الْخَيْرِ”
ifadesinin sonunda vakf yeri bulunup bulunmamasına göre oluşan manalar ortaya
konulacak ve bunlardan hangisinin tercihe şayan olduğunun tespitine
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Vakf, İbtidâ, Secâvend, A‘râf 7/188, Mana

Kaynakça

• ALTIKULAÇ, Tayyar, “Secâvendî”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, ss. 268-269.
• ALTUNTAŞ, Halil – ŞAHİN, Muzaffer (haz.), Kur’ân-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• ÂLÛSÎ, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmud, Rûhu’l-Maânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut t.y.
• ASKERÎ, Ebû Hilâl, el-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Osman, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 2007.
• BEGAVÎ, Ebu Muhammed Hüseyin b. Mesud el-Begavî, Meâlimü’t-Tenzîl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd., Dâru Tayyibe, Riyad 1411 (h.).
• BEYZÂVÎ, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Tevîl, Hakikat Kitabevi, İstanbul 1991.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Yayınevi, İstanbul t.y.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Fehmü’l-Kur’ân: Nüzûl Sırasına Göre Hükmetli Kur’ân’ın Anlaşılır Tefsiri, çev. Muhammed Coşkun, Mana Yayınları, İstanbul 2013.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Fehmü’l-Kur’âni’l-Hakîm, Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 2009.
• CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Usûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1989.
• ÇETİN, Abdurrahman, “Vakf ve İbtidâ”, DİA, İstanbul 2012, XLII, ss. 461-463.
• ÇETİN, Abdurrahman, Kur’ân İlimleri ve Kur’ân-ı Kerim Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012.
• DÂMEGÂNÎ, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed, el-Vücûh ve’n-Nezâir li-Elfâzı Kitâbillâhi’l-Azîz, thk. Arabî Abdülhamid Ali, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.
• DÂNÎ, Ebû Amr Osman b. Said, el-Müktefâ fi’l-Vakf ve’l-İbtidâ, thk. Cemâlüddîn Muhammed Şeref, Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, Tantâ 2006.
• DUMAN, Mehmet Zeki, “Tefsir Tevil ve Tefsirde Temel İlkeler Açısından “Secavend”lerde Manaya Tesir Eden Önemli Üç Hata”, Tarihten Günümüze Kur’ân'a Yaklaşımlar, Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 10-14 Ağustos 2009, İstanbul, (Özkan Matbaacılık, Ankara 2010), ss. 467-516.
• DUMAN, Mehmet Zeki, Beyânu’l-Hak (Kur’ân-ı Kerim’in Nüzûl Sırasına Göre Tefsiri), Fecr Yayınları, Ankara 2008. EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî, el-Bahru’l-Muhît, thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993.
• EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî, İ‘râbü’l-Kur’ân, thk. Neş. Mahmud Şakir, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 2005.
• ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neşriyat, İstanbul 1979.
• ENSÂRÎ, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî, el-Maksad li Telhîsi mâ fi’l-Mürşid fi’l-Vakf ve’l-İbtidâ, (Menâru’l-Hüdâ ile birlikte neşreden: Şerif Ebü’l-Alâ el-Adevî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2002.
• ERSÖZ, Muhammet, “Vakf-ı Murâkabe ve Kur’ân’ı Anlamaya Etkileri (Secâvendî’nin İlelü’l-Vukûf Adlı Eserindeki Açıklamalar Özelinde)”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 40 (2015), ss. 159-183.
• EZHERÎ, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzîbü’l-Lüga, thk. Riyad Zeki Kasım, Dâru’l-Marife, Beyrut 2001.
• GÖZELER, Esra, Kur’ân Ayetlerinin Tarihlendirilmesi, KURAMER, İstanbul 2016.
• GÜVEN, Şahin, “Muhammed Âbid el-Câbirî ve Fehmü’l-Kur’âni’l-Hâkim İsimli Tefsirindeki Metodu”, Bilimname, sayı: 20 (2011/1), ss. 53-84.
• HACIMISIROĞLU, Mücella, Vakf-ı Muânaka ve Kur’ân Tefsirine Etkisi, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015.
• HALİL b. AHMED, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbü’l-‘Ayn, thk. Mehdi el-Mahzûmî, İbrahim es-Samerrâî, Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbuat, Beyrut 1988.
• HARUN b. MUSA, el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Hâtim Salih ed-Dâmin, Vizâratü’s-Sekâfe ve’l-A‘lâm, yy. 1988.
• HASAN-ı BASRÎ, Ebû Saîd Hasan b. Yesâr, Tefsîru’l-Hasan el-Basrî, derleyen ve neşreden: Muhammed Abdürrahim, Dâru’l-Hadîs, Kahire 1992.
• HÂZİN, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hâzin el-Bağdâdî, Lübâbü’t-Tevîl fî Meâni’t-Tenzîl, nşr. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• HİNDÎ, Muhammed Sadık, Künûzü Eltâfi’l-Burhân fî Rumûzi Evkâfi’l-Kur’ân, el-Matbaatü’l-Kasteliyye, Kahire 1290 (h.). HÎRÎ, Ebû Abdirrahman İsmail b. Ahmed ed-Darîr el-Hîrî en-Nîsâbûrî, Vücûhü’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Fatıma Yusuf el-Hıyemî, Dâru’s-Sekâ, Dımaşk 1995.
• HUSARÎ, Mahmud Halil, Meâlimü’l-İhtidâ ilâ Marifeti’l-Vukûf ve’l-İbtidâ, Mektebetü’s-Sünne, Kahire 2002.
• IŞIK, Emin, “A‘râf Sûresi”, DİA, İstanbul 1991, III, ss. 259-261.
• IŞIK, Emin, “En‘âm Sûresi”, DİA, İstanbul 1995, XI, ss. 169-170.
• İBN ATIYYE, Ebû Muhammed Abdülhakk b. Atıyye el-Endelüsi, el-Muharrerü’l-Vecîz, thk. Komisyon, Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Katar 2007.
• İBN CÜZEY el-Kelbî, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed, et-Teshîl li-Ulûmi’t-Tenzîl, nşr. Muhammed Salim Haşim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• İBN EBÎ HÂTİM, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî b. Ebî Hâtim, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Esad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizar Mustafa el-Bâz, Mekke 1997.
• İBN FÂRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya, Mekâyîsü’l-Lüga, nşr. Enes Muhammed eş-Şâmî, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2008.
• İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ İsmail, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Mustafa Seyyid Muhammed, Mustafa Seyyid Reşad ve diğerleri, Müessesetü Kurtuba, Kahire 2000.
• İBNÜ’l-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemalüddin, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1983.
• İBNÜ’l-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemalüddin, Nüzhetü’l-A‘yüni’n-Nevâzır fî İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî, Müessesetür’r-Risâle, Beyrut 1987.
• İBNÜ’l-CEZERÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed, en-Neşr fî Kırââti’l-Aşr, thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut t.y.
• İBNÜ’l-CEZERÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed, Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, nşr. Gotthelf Bergstraesse, Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1932.
• İBNÜ’n-NEDÎM, Ebü’l-Ferec M. b. İshak, el-Fihrist, Dâru’l-Marife, Beyrut 1978.
• İBNÜ’l-ENBÂRÎ, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım b. Muhammed b. Beşşâr, Îzâhü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, thk. Abdürrahim et-Tarhûnî, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2007.
• İZZ b. ABDİSSELÂM, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kasım es-Sülemî ed-Dımaşkî, Tefsîru’l-Kur’ân (İhtisâru Tefsiri’n-Nüket ve’l-Uyûn), thk. Abdullah b. İbrahim b. Abdullah el-Vüheybî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1415 (h.).
• KARAÇAM, İsmail, Kur’ân-ı Kerim’in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, MÜİFV Yayınları, İstanbul 2016. KARAGÖZ, Mustafa, “Ayetlerdeki Durak Yerlerinin Manaya Etkisi (Bakara Sûresi 96. Ayet Örneği)", Bilimname, sayı: 21, (2011/2), ss. 199-221.
• KASIMÎ, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kasım ed-Dımaşkî, Mehâsinü’-Tevîl, nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1957.
• KAYHAN, Veli, “Doğru Okuma Bağlamında Mushaf’a İşaret Konulması: İ‘câm ve Sonrası”, Bilimname, sayı: 12, (2007/1), ss. 101-136.
• KAYHAN, Veli, “Vakf ve İbtidâ İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 10, sayı: 2, 2006, ss. 293-336.
• KOYUNCU, Recep, Kurân-ı Kerîm’in Anlaşılmasında Vakf İbtidâ’nın Rolü (İbnü’l-Enbârî, ed-Dânî ve es-Secâvendî Örneği); yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2015.
• KURTUBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Muhammed Enes Mustafa Hınn, Muhammed Mutezz Kerimuddin, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2006.
• MAHALLÎ, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî – SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Tefsîru’l-Celâleyn, Dâru İbn Kesîr, y.y., t.y.
• MAHMUD SÂFÎ, el-Cedvel fî İ‘râbi’l-Kur’ân ve Sarfihî ve Beyânih, Dâru’r-Reşîd, Dımaşk 1998.
• MAŞALI, Mehmet Emin, Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi, Otto Yayınları, Ankara 2016.
• MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Tevîlâtü Ehli’s-Sünne, thk. Mecdî Ba Sellûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.
• MÂVERDÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, en-Nüket ve’l-Uyûn, nşr. es-Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut t.y.
• MEHMED VEHBİ EFENDİ, Hulâsatu’l-Beyân, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1968.
• MERÂGÎ, Ahmed Mustafa, Tefsîru’l-Merâgî, Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1946.
• MUHAMMED ABDUH - REŞİD RIZA, Tefsîru’l-Menâr, Dâru’l-Menâr, Kahire 1947.
• MUHAMMED MEKKÎ NASR, Nihâyetü’l-Kavli’l-Müfîd fî Ilmi’t-Tecvîd, Mektebetü’s-Safâ, y.y., 1999.
• MUHYİDDÎN DERVİŞ, İ‘râbü’l-Kur’ân, Dâru İbn Kesîr – Yemâme, Dımaşk 1999.
• MUKÂTİL b. SÜLEYMAN, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr, Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, thk. Ahmet Ferit, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• MUKÂTİL b. SÜLEYMAN, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr, el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Hâtim Salih ed-Dâmin, Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, Dubâi 2006.
• MÜSÂİD b. SÜLEYMAN b. Nâsır et-Tayyâr, Vukûfu’l-Kur’ân ve Eseruhâ fi’t-Tefsîr, Mücemmau’l-Melik Fehd, Medine 2011.
• NEHHÂS, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Murâdî, el-Kat‘ ve’l-İ’tinâf, thk. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî, Âlemü’l-Kütüb, Riyad 1992.
• NEHHÂS, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Murâdî, İ‘râbü’l-Kur’ân, thk. Züheyr Gâzî Zâhid, Âlemü’l-Kütüb-Mektebetü’n-Nahdatü’l-Arabiyye, Beyrut 1985.
• NEHHÂS, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Murâdî, Meâni’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî, Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1988.
• NESEFÎ, Ebü’l-Berekât Hafizuddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medârikü’t-Tenzîl, Kahraman Yayınları, İstanbul 1984.
• ÖZTÜRK, Mustafa (haz.), Kur’ân-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2014.
• RÂZÎ, Ebu Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1981.
• SA‘LEBÎ, Ebû İshak Ahmed es-Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, thk. Ebû Muhammed b. Âşur, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• SEÂLİBÎ, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf, el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kurân, thk. Ali Muhammed Muavviz-Adil Ahmed Abdülmevcûd, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1997.
• SECÂVENDÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî, İlelü’l-Vukûf, thk. Muhammed b. Abdullah el-Îdî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2006.
• SECÂVENDÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî, el-Vakf ve’l-İbtidâ, thk. Muhsin Haşim Derviş, Dâru’l-Menâhic li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Ammân 2001.
• SEFÂKUSÎ, Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed en-Nûrî, Tenbîhu’l-Gâfilîn ve İrşâdü'l-Câhilîn ammâ Yakau lehum mine'l-Hata Hâle Tilâvetihim li Kitâbillâhi’l-Mübin, haz. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, el-Matbaatür’r-Resmiyye (Müessesâtü Abdülkerim b. Abdullah), y.y.
• SEHÂVÎ, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed, “Alemü’l-İhtidâ fî Marifeti’l-Vakf ve’l-İbtidâ”, Cemâlü’l-Kurrâ ve Kemâlü’l-İkrâ, thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Mektebetü’t-Türâs, Mekke 1987.
• SEMERKANDÎ, Ebü’l-Leys İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Bahru’l-Ulûm, thk. Ali Muhammed Müavviz-Adil Ahmed Abdülmevcûd-Zekeriyya Abdülmecîd en-Nûtî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993.
• SEMÎN el-HALEBÎ, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm, ed-Dürrü’l-Masûn fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, thk. Ahmed Muhammed el-Harrât, Dâru’l-Kalem, Dımaşk t.y.
• SEZGİN, Fuat, Târihu’t-Türâsi’l-Arabî, çev. Mahmud Fehmi Hicâzî, Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd, Riyad 1991.
• SİVÂSÎ, Şihâbüddîn Ahmed b. Mahmud, Uyûnu’t-Tefâsîr li Fudalâi’s-Semâsîr, thk. Bahattin Dartma, Daru Sâdır, Beyrut 2006.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Mesûr, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Merkezü Hecr, Kahire 2003.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Mustafa Dîb el-Bugâ, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk 2002.
• ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘ beyne Fenneyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min İlmi’t-Tefsîr, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1983.
• ŞEYHZÂDE, Muslihuddin Mustafa, Hâşiye alâ Envâri’t-Tenzîl ve Esrâri’t-Tevîl, Hakikat Kitabevi, İstanbul 1991.
• ŞİNKÎTÎ, Muhammed Emin b. Muhammed el-Muhtâr el-Cekenî, Advâu’l-Beyân fî Îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân, Dâru Âlemi’l-Fevâid, Mekke t.y.
• ŞİRBÎNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, es-Sirâcü’l-Münîr fi’l-İâne alâ Ma‘rifeti ba‘zi Meânî Kelâmi Rabbine’l-Hakîmi’l-Habîr, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2004.
• TABÂTABÂÎ, Muhammed Hüseyin, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbûât, Beyrut, 1997.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Tevîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hecr, y.y., t.y.
• TABERSÎ, Ebû Alî el-Fazl b. el-Hasen, Mecmau’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994.
• TÂHİR b. ÂŞÛR, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, Tunus 1984.
• TAŞKÖPRÎZÂDE, Ahmed b. Mustafa, Miftâhü’s-Saâde ve Misbâhü’s-Siyâde fî Mevzûati’l-Ulûm, thk. Kamil Kamil Berkî-Abdülvehhab Ebu’n-Nûr, Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, Kahire 1968.
• TEMEL, Nihat, Kur’ân Kıraâtında Vakf ve İbtidâ, MÜİFV Yayınları, İstanbul 2001.
• TURGUT, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, MÜİFV Yayınları, İstanbul 1991.
• TÜCCAR, Zülfikar, “Sicistânî, Ebû Hâtim”, DİA, İstanbul 1994, X, ss. 139-141.
• UMÂNÎ, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ali b. Saîd, el-Mürşid fi’l-Vakf ve’l-İbtidâ, thk. Muhammed b. Hammûd, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke 1423 (h.).
• UMÂNÎ, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ali b. Saîd, el-Mürşid fi’l-Vukûf alâ Mezâhibi’l-Kurrâi’s-Seb‘a ve Ğayrihim min Bâki’l-Eimmeti’l-Kurrâ ve’l-Müfessirîn, thk. Hind bint Mansûr b. Avn el-Abdelî, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke 1423 (h.).
• ÜŞMÛNÎ, Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerim, Menâru’l-Hüdâ fî Beyâni’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1973 Kahire.
• ÜŞMÛNÎ, Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerim, Menâru’l-Hüdâ fî Beyâni’l-Vakf ve’l-İbtidâ, thk. Muhammed b. ‘Îyd eş-Şa‘bânî, Dâru’s-Sahâbe, Tantâ 2008.
• VÂHİDÎ, Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Vâhidî en-Nîsâbûrî, Esbâbü’n-Nüzûl, thk. Mahir Yasin el-Fahl, Dâru’l-Meymân, Riyad 2005.
• VÂHİDÎ, Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Vâhidî en-Nîsâbûrî, el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd ve diğerleri, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995, II, 434.
• VÂHİDÎ, Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Vâhidî en-Nîsâbûrî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (CD: el-Câmiü’t-Târîhî li Tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerîm).
• ZECCÂC, Ebû İshak İbrahim b. es-Serî, Meâni’l-Kur’ân ve İ‘râbüh, thk. Abdülcelil Şelebi, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1988.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Marifetü’l-Kurrâi’l-Kibâr ala’t-Tabakât ve’l-Âsâr, thk. Tayyar Altıkulaç, İSAM, İstanbul 1995.
• ZEMAHŞERÎ, Cârullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Tevîl, thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, Mektebetü’l-Ubeykân, Riyad 1998.
• ZERKEŞÎ, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Zeki Muhammed Ebû Serî‘, Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Riyad 2006