Harezm-Kıpçak Döneminde Arapça İle Türkçeyi Buluşturan Sözlükler: ez-Zemahşerî'nin Mukaddimetu’l-Edeb'i Örneği

Yıl 2018, Cilt: 2018 Sayı: 36, 399 - 428, 31.10.2018

Muhammet Vehbi Dereli

https://doi.org/10.28949/bilimname.452080

Öz

Yabancılara
Türkçe öğretiminin tarihi çok eskilere dayanır. Türklerin İslam'a girmesi ile
birlikte bu iki dili bir araya getiren özgün sözlükler hazırlanmıştır. Büyük ölçüde Arap sözlük
hazırlama ekolleri temeline dayanan Türk sözlükçülüğünün
kuruluşu asıl olarak Karahanlılar dönemine rastlamaktadır. Kaşgarlı Mahmud, Ebû İbrahim el-Fârâbî’nin Dîvânu’l-Edeb’de uyguladığı kalıp ve uyak ekolünü geliştirerek, ilk
Türk sözlükçülüğü ekolünü kurmuştur. Ancak Kaşgarlı’nın başlattığı anlayışın
sürdürülememesi, Türk sözlükçülük tarihi açısından büyük eksikliktir. Ondan
sonra, bu alanında onun kurduğu ekolden habersiz olarak Harezm ve Kıpçak sahasında
Türk ve Arap bilginlerce Türk dilini öğrenmek ve öğretmek amacıyla çeşitli
tarzlarda sözlükler oluşturulmuştur. Bunlardan biri de ez-Zemahşerî'nin Mukaddimetul-Edeb’idir.

Sözlüğün
müellifi Mahmud b. Ömer el-Harezmî ez-Zemahşerî, 467/1075 yılında bugün
Özbekistan topraklarında bulunan Harezm’in Zemahşer kasabasında doğmuştur. Arap
asıllı olmamasına rağmen, Arap Dili ve Edebiyatı, Tefsir ve Fıkıh gibi
alanlarda önemli eserler veren bir dilci ve kelamcıdır. Arap ve Türk sözlükçülüğü
açısından da kendisine çok şey borçlu olduğumuz bir bilgindir. Esâsu'l-Belâğa adlı Arapça lugati
hazırlayan müellif, Arapça öğrenmek isteyen
Harzemşahlar Devleti
Hükümdarı Atsız
b. Muhammed için de Mukaddimetu'l-Edeb’i kaleme
almıştır.
Bu, onun Türkçe yazılmış tek
eseridir. Arapça pratik bir sözlük niteliğinde
olan eserin ez-Zemahşerî
tarafından yazılmış nüshası şu ana kadar bulunamamıştır. Arapça-Farsça-Türkçe yazma
nüshaları çoktur ve dünyanın çeşitli kütüphanelerinde
bulunmaktadır. Dönemin söz varlığının tespiti
açısından adeta bir hazine olan bu pratik sözlük,
isimler, fiiller,
harfler, isim ve fiil çekimleri olmak üzere beş bölüme
ayrılır. Onda Orta Asya Türklerinin hayat teşkilatını ve
genel anlamda Türklerin devlet varlığına dair işaretler bulmak mümkündür. Bu
bakımdan onun Divânu Lugâti’t-Türk’e nispetle daha
orijinal olduğu yorumlarına dahi rastlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

ez-Zemahşerî, Mukaddimetu'l-Edeb, lugat, Harezm Türkçesi, sözlük bilimi

Kaynakça

• AKAR, Ali, "Türkçe-Arapça Arasındaki Sözcük İlişkileri", Karadeniz-Blacksea-Chornoye More, VIII (2010).AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), 3. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2003.AKYÜZ, Hüseyin, Türk Eğitimcileri I, MEB Yay., İstanbul, 2001.EL-‘ASKERÎ, Ebû Hilâl Hasen b. Abdillâh es-Sehl, el-Mu'cem fi Bakıyyeti'l-Eşyâ maa Zeyli Esmâi Bakıyyeti'l-Eşyâ li-Ebî Hilal el-Askerî, dirase, tahkik: Ahmed Abduttevvab, Daru'l-Fazîle, Kahire, tsz. ASLAN, Ahmet, "Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları", Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şanlıurfa, 1997.ATTÂR, Ahmed Abdulgafûr, es-Sıhah ve Medârisu'l-Mu'cemâti'l-Arabiyye, Mekke, 1990.BANARLI, N. Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1971.BERBERCAN, Mehmet Turgut, "Türk Tercüme Edebiyatı Üzerine İncelemeler: Harezm Türkçesi ile İlk Adaptasyonlar," Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, IV (Ordu, 2015) 7.BİLMEN, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, Ankara, 1955.CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi - II, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1984.CUMAKUNOVA, Gülzura, "Türk Sözlükbiliminin Etkileşim Alanları", Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, IV (2011).ÇAKMAK, Cihan,"Yabancılara Türkçe Öğretiminin Tarihçesine Genel Bir Bakış Denemesi", Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IV (2014) 2.DEMİRCİ, Jale, "Kıpçak Sözlükleri", Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Kebikeç Yayınları, Ankara, 1998.DOĞAN, Yusuf, “Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Adlı Eserinin Dilbilim Açısından İncelenmesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Sivas, XX (2016) 2.DOYMAZ, Cafer Tayyar, Ebû Hayyân el-Endelusî’nin Hayatı ve İrtişâfu’d-Darab Min Lisâni’l-Arab Adlı Eserinin Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2006.EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yûsuf el-Endelusî el-Gırnâtî, Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1309.ERCİLASUN, A. Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, 7. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2009.ERKAN, Mustafa, "İbn Mühennâ", DİA, XX, TDV Yayınları, İstanbul, 1999.EL-FERÂHİDÎ, el-Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn Muratteben alâ Hurûfi’l-Mu‘cem, Tahkîk ve Tertîb: Abdulhamid Hendâvî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003.GÜNDÜZÖZ, Soner, "Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları", İslam Medeniyetinde Dil İlimleri, İsam Yayınları, İstanbul, 2015.İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtul-A'yân, Daru Sadir, Beyrut, 1994. İBN MUHENNÂ, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Ahmed b. Muhammed b. Hasen el-Hillî, Hılyetu’l-İnsân ve Halbetu’l-Lisân, nşr. Kilisli Rifat Bilge, İstanbul, 1338.İLMAMMEDOV, Rahman, “Zemahşeri’nin Mukaddimetü’l-Edeb Eserinin Türk Dilleri İçin Önemi”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir, 2014.________,"Zemahşerî’nin Mukaddimet’ül-Edeb’inde Kur’ân’la İlgili Terimler", UÜİFD, XX (2011) 2.KRAMER, Samuel Noah, Tarih Sümer'de Başlar, çeviren: Hamide Koyukan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1999.KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1986.KUYMA, Erol, "Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış", Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, VIII (2015), 1.MEMMEDOVA, Afag, "Mukaddimetü'l-Edeb'de Türkçe İslami Terimler", Mutad, IV (2017), 2. NASSÂR, Hüseyin, el-Mu'cemu'l-Arabî Neş'etuhu ve-Tatavvuruh, Kahire, 1988.ÖLKER, Gökhan, Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü (Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2011.ÖZ, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler (Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996.ÖZEK, Ali, ez-Zemahşeri ve Arap Lugatçılığındaki Yeri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005. ÖZTÜRK, Mustafa-MERTOĞLU, Mehmet Suat, "Zemahşerî", DİA, XLIV, Ankara, 2013.ÖZYETGİN, A. Melek, Kitâbü’l-İdrak li Lisâni’l-Etrâk, Köksav Yayınları, Ankara 2001.ES-SAFEDÎ, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn b. Aybeg, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 2000.SAĞOL, Gülden, "Harezm Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yazılan Eserler", Türkler, Editör: Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, tsz.SÖNMEZ, Selami, "Ebu’l-Kâsım Mahmûd Zemahşerî ve Eseri Mukaddimetü’l-Edeb’in Didaktik Değeri", AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, Erzurum, 2009.ŞENSOY, Sedat, Veysî ve Eseri Merace'l-Bahrayn, İstanbul, 2010.TDK, ed-Durratu’l-Mudiyye fi’l-Lugati’t-Turkiyye, hazırlayan: Recep Toparlı, Ankara, 2003.________, Kitâbu Mecmû'ı Tercumân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, hazırlayan: M. Sadi Çöğenli, Recep Toparlı, Nevzat H. Yanık, Ankara, 2000.________, Türkçe Sözlük (10. Baskının Tıpkıbasımı), Ankara, 2009.TOGAN, Z. Velidi, Zemahşeri’nin Doğu Türkçesi ile Mukaddimetü’l-Edebi, İstanbul, 1965.TOPRAK, Funda, “Harezm Türkçesi ve Fiillerin Özellikleri”, Türk-Kırgız Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.13, Bişkek, 2003.YAVUZARSLAN, Paşa, Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü, Tiydem Yayıncılık, Ankara, 2009.YÜCE, Nuri, Mukaddimetü’l-Edeb: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, TDK Yayınları, 3. bs., Ankara, 1993.________, “Mukaddimetü’l-Edeb”, DİA, XXXI, İstanbul, 2006.EZ-ZEHEBÎ, Muhammed Huseyn, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, Mektebetu Vehbe, Kahire, 1995EZ-ZEHEBÎ, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A'lâmi'n-Nubelâ, Beyrut, 1990.EZ-ZEMAHŞERÎ, Mukaddimetü’l-Edeb, Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, hazırlayan: Nuri Yüce, TDK Yayınları, 3. bs., Ankara, 1993________, Mukaddimetü’l-Edeb, Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü, çev. Mustafa S. Kaçalin TDK Yayınları, Ankara, 2009. ________, el-Mufassal fî Sınâ'ati'l-İ'râb, nşr. Hâlid İsmâil Hassân, Kahire, 2006.EZ-ZİRİKLÎ, Hayruddin, el-A‘lâm, Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, Beyrut, 2002.