Abd al-Ghanī al-Nāblusī's Fatwā Regarding the Financial Obligation's for Dhimmīs: Critical Edition and Analysis

Yıl 2019, Cilt: 2019 Sayı: 37, 759 - 813, 30.04.2019

Emine Nurefşan Dinç

https://doi.org/10.28949/bilimname.466059

Öz

Abd al-Ghanī al-Nāblusī (v. 1143/1731) is a scholar who has a deep grasp of fiqh as in many sciences. Among the works that have been transferred to the present day from this Islamic jurist who has the jurisprudence competence, there are also journals containing his fatwās. al-Nāblusī's fatwā, which constitutes the subject of this study, is included in the copies that are available in various manuscript libraries in written form. In this study, the critical edition of this fatwā with a small volume of treatises was also made.
al-Nāblusī gave this fatwā upon the question of some Muslims living in Jerusalem in the year 1114 (1702). After the questioners told al-Nāblusī  that the conqueror of Jerusalem had made non-Muslims living in this city liable to make payments in cash or in kind to some Muslims at certain intervals and that they also had made these payments since then, they asked whether it was halal for Muslims to receive the cash and goods under the name of “ʿawāʾid” given by non-Muslims. Furthermore, they also asked him to answer the question of whether the qadi (Muslim judge) had an authority to preclude the successors of the people determined by the conqueror and to make others right holder.
al-Nāblusī is a scholar who lived in Damascus between the end of the 17th century and the first part of the 18th century. The period during which he lived corresponds to a period during which the balances were disturbed, and accordingly unfair practices also increased in the Ottoman Empire which was the dominant state of that period. This situation was also manifested in the taxation system, and during this period, the national subjects were unlawfully held liable for many additional taxes and payments.  
The sources addressing the Ottoman Empire's taxation system divided the taxes collected from national subjects into two main sections: religious taxes and civil taxes. While no tax was imposed apart from religious taxes in the Ottoman Empire during the early period, there was a need to impose additional taxes after a certain period. The imposition of these kinds of taxes, which are expressed as civil taxes, relies on the judgment of permissibility given by Islamic jurists regarding the fact that the state can also impose taxes apart from religious taxes in case of need. Although no tax was imposed apart from religious taxes during the early period of Islamic history since the opportunities of Bayt al-mal (treasury of Islamic State) were sufficient, the opportunities of Bayt al-mal began to be insufficient over time in the states founded by Muslims, therefore, Islamic jurists permitted the imposition of additional taxes to religious taxes especially considering the needs of the army or the national subject. Nevertheless, they introduced quite strict records for the relevant judgment of permissibility so that it would not be the cause of abuse. The taxes imposed apart from religious taxes are emergency and provisional taxes limited by the time of need by their nature. Indeed, ʿawāriz (extraordinary tax in the Ottoman Empire), one of the taxes apart from religious taxes, was named in this way due to the said feature. However, such taxes would become regular and continuous taxes in the Ottoman Empire as of the XVII century. The main reason for this situation was that the main elements of the system were corrupted and the fiscal deficit gradually increased. During the XVII and XVIII centuries, military, economic and administrative crisis deepened further, and the control of the state on the territories dominated by it also decreased evenly. Nevertheless, the fact that local factors were highly effective in the imposition and collection of civil taxes led to a far greater increase in abuses compared to previous periods. Local factors, local administrators and the officials who were responsible for tax collection held the national subject liable for various payments in cash or in kind contrary to rules of taxation. Although the state struggled with these payment obligations called al-takālīf al-shāqqa (unlawful impositions) and published justice decrees, they could not be prevented. This situation affected the non-Muslim national subjects along with the Muslim national subjects.
The majority of the obligations under the name of al-ʿawāʾid al-muʿtāda, the judgment of which was asked by the Jerusalemites, are included in al-takālīf al-shāqqa (unlawful impositions). Although those who asked al-Nāblusī the religious judgment of ʿawāʾid claimed that the conqueror of Jerusalem made dhimmīs liable to pay ʿawāʾid to them, their claim was legally groundless as it is revealed in the fatwā text of al-Nāblusī. Indeed, there is no information in the documents about this period that the conqueror of Jerusalem imposed these payments to dhimmīs. In a study conducted based on these documents, it was reported that Dhimmīs made payments to major Muslim families in Jerusalem mainly for purposes such as expanding their patronage or zone of influence. While al-Nāblusī focused on the reason why ʿawāʾid could be given, he stated that Dhimmīs could make payments under the name of  ʿawāʾid only for the purpose of protection. al-Nāblusī stated in his fatwā that ʿawāʾid was ill-gotten and definitely indicated that non-Muslims would have the same rights and liabilities as the rights and liabilities of Muslims apart from worship after they pay jizya, therefore, it was not halal to receive another tax apart from jizya from dhimmīs. While addressing this issue, al-Nāblusī also gave valuable information about how non-Muslims should be treated within the frame of rights and law. He emphasized that the violations of right against non-Muslims would otherworldly result in sadder consequences than violations against Muslims, and he underlined that the issue also had the faith aspect by indicating that receiving such payments from dhimmīs and the transfer of them through inheritance as a right were something like considering ill-gotten as halal. al-Nāblusī , who strongly argued against all such payment obligations and taxes, defined all of them as persecution taxes no matter they are received from Muslim or non-Muslim subjects. While al-Nāblusī was explaining his opinions in this way, he also mentioned ʿawāriz (extraordinary tax in the Ottoman Empire) among such tax and payment liabilities. This can be interpreted that he was generally against civil tax imposition. However, based on the fact that the sultan did not deny such acts and made them conditional on justification with evidence in the first part of his fatwā, it can be concluded that he was against the applications performed under this name during his period.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Dhimmi, Jizya, Tax Practices in the Ottoman Empire, Abdulganî al-Nāblusī

Abdülganî En-Nablusî’nin Zimmîlerin Mâlî Yükümlülüklerine Dair Fetvası: Tahkik ve Tahlil

Öz

Bu çalışmanın konusunu birçok ilimde olduğu gibi fıkıhta da derin vukufiyete sahip bir âlim olan Abdülganî en-Nablusî’nin (v. 1143/1731) zimmîlerin cizye haricinde mükellef kılındıkları vergi ve ödemelere dair bir fetvası teşkil etmektedir. Sözkonusu fetva çeşitli yazma eser kütüphanelerinde bulunan yazma nüshalarda yer almaktadır.
Nablûsî bu fetvâyı, Kudüs’te yaşayan bazı müslümanların sorusu üzerine 1114 (1702) senesinde vermiştir. Sorunun sahipleri, Nablusî’ye Kudüs’te ikamet eden zimmîlerin, bazı müslümanlara, belli aralıklarla avâid adı altında aynî ya da nakdî ödemeler yaptıklarını ifade ederek, bu nakit ve eşyaları almanın müslümanlar için helal olup olmadığını sormuşlardır. Ayrıca Nablusî’den, kadının, bu konuda, avâidi alan kimselerin varislerini değil de başkalarını hak sahibi kılma salahiyetinin bulunup bulunmadığı hususunu da cevaplamasını istemişlerdir.
Nablusî’nin yaşadığı zaman dilimi devrin hâkim devleti Osmanlı Devleti’nde dengelerin bozulduğu, buna bağlı olarak haksız uygulamaların arttığı döneme tekabül etmektedir. Bu durum vergi sisteminde de tezahür etmiş, bu dönemde tebea kanunsuz olarak fazladan birçok vergi ve ödemelerle yükümlü kılınmıştır. Avâidi de bu kapsamda gören Nablusî, zimmîlerin cizye verdikten sonra ibadetler dışında müslümanların sahip oldukları hak ve mükellefiyetlerin aynına sahip olacaklarını, ilave bir ödemeyle yükümlü tutulamayacaklarını ifade etmiş, ayrıca tebeaya yüklenen kanunsuz ödeme mükellefiyetlerinin tümüne karşı çıkmıştır. Nablusî meseleyi müdellel bir şekilde ele alırken, aynı zamanda zimmîlere hak ve hukuk çerçevesinde nasıl muamele edilmesi gerektiğine dair kıymetli bilgiler de vermiştir.
Makalede şer‘î vergiler haricindeki vergilere kayıt getirmek suretiyle cevaz veren fakihlerin görüşleri aktarılmış, dönemin Osmanlı Devleti’ndeki vergi uygulamaları hakkında bilgi verilmiş, Nablusî’nin verdiği fetvanın muhtevası tanıtılarak tahlile tabi  tutulmuştur. Son kısımda küçük bir risale hacminde olan fetvanın tahkikli neşri yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Zimmî, Cizye, Osmanlı Vergi Devleti’nde Vergi Uygulamaları, Abdülganî en-Nablusî

Kaynakça

• Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi, Dersaâdet: Matbaa-i Kader,1328.
• Ahmed Muhtâr Abdülhamîd Ömer, Mu‘cemu’l-lüğati’l-Arabiyye el-Muâsıra, Âlimü’l-kitâb, 1429/2008.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Ankara: Tekin Yayınları, 1979.(3. Baskı)
• Akkuş, Yakup, “Osmanlı Maliyesi Literatüründe İhmal Edilmiş Bir Tartışma: Tevzi‘ Defterlerinden Vergi-i Mahsûsa’ya Geçiş”, Tarih Dergisi, 65 (2017): 29-62.
• Altuntaş, Halil ve ŞAHİN, Muzaffer, Kur’an-ı Kerim Meali, Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. (12. Baskı)
• Apaydın, Yunus, “Şahit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38: 278-283. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Barthold, W. – KÖPRÜLÜ, M. Fuad, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara: DİB Yayınları, 1984, (6. Baskı)
• Cebûrî[?], Ahmed Huseyn el-Cebûrî[?], el-Kuds fi’l-ahdi’l-‘Usmânî 1640-1799, 2. Cilt. Ammân: Dârü’l-hâmid li’n-neşr ve’t-tevzi‘, 2011.
• Ebû Yûsuf, Ebû Yûsuf Ya‘kub b. İbrâhim b. Habib b. Sa‘d b. Habte el-Ensârî, el-Harac, Thk. Tâhâ Abdurrauf S‘ad, S‘ad Hasen Muhammed, el-Kahire: el-Matbaatü’s-selefiyye ve mektebetüha, [t.y.].
• Elbânî, Muhammed Nâsır el-Elbânî, Zaîfü’t-terğîb ve’t-terhîb, 2. cilt, Riyâd: Mektebetü’l-meârif li’n-neşr ve’t-tevzî, 1421/2000.
• Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, 55/213 (1991): 371-391.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Fayda, Mustafa, “Fey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22: 511-513. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ferrâ, el-Kadî Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef İbnü’l-Ferrâ, el-Ahkâmü’s-sultâniyye li’l-Ferrâ, Tashih ve talik: Muhammed Hâmid, Beyrût-Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2000.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-‘arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût, el-Fıkhu ve usûluhu, 3. cilt, Ammân: Mecmaü’l-Meleki li-Buhusi’l-Hadarati’l-İslâmiyye [Müessesetu Al-i'l-Beyt], 1421/2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî, el-Mustasfâ, thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1413/1993.
• “Gümrük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14: 260-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz Âbidîn ed-Dımeşkî el-Hanefî, Reddü’l-muhtâr ‘ale’dürri’l-muhtâr, 2. ve 4. cilt, Dârü’l-fikr, Beyrût 1412/1992. (2. Baskı)
• İbnü’l-Attâr, Alâuddin Ali b. İbrâhîm İbnü’l-Attâr, Tuhfetü’t-tâlibîn fî tercemeti’l-İmâm Muhyiddîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasen Âl-i Selmân, Ammân: ed-Dârü’l-eseriyye, 1428/2007.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zahirî, el-Muhallâ bi’l-âsâr, 4. cilt, Beyrût: Dârü’l-fikr, [t.y.].
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa‘d Şemsüddîn İbn Kayyim el-Cevziyye, Ahkâmu ehi’z-zimme, Thk. Yûsuf b. Ahmed el-Bekrî-şâkir b. Tevfîk el-Ârûrî, 1. ve 3. cilt, ed-Demmâm: Ramâdî li’n-neşr, 1418-1997.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî, el-Muğnî li’bni Kudâme, 3. ve 9. cilt, Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fazl Cemâlüddin İbn Manzûr el-Ensârî er-Ruveyfiî el-İfrigî, Lisânü’l-Arab, 3. cilt, Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-marûf bi’bni Nüceym el-Mısrî, el-Eşbâh ve’n-Nezâir ‘alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu‘mân, Beyrût-Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1419/1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî, el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-ta‘lîl li-mesâili’l-müstahrace, Thk. Muhammed Haccî[?] ve âharûn, 2. cilt, Beyrût-Lübnân: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988. (2. Baskı)
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî, el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât, Thk. Muhammed Haccî[?], 1. cilt, Beyrût-Lübnân: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988, I.
• İbnü’l-Arabî, el-Kadî Muhammed b. Abdullah Ebû Bekr b. el-Arabî el-Meâfirî el-İşbilî el-Mâlikî, Ahkâmü’l-Kur’an, 1. cilt, Beyrut-Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003. (3. Baskı)
• İnalcık, Halil, “Adâletnâmeler”, Belgeler (Türk Tarih Belgeleri Dergisi), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. cilt, sy. 3-4 (1993): 49-145. (2. Baskı)
• İnalcık, Halil, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 45-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İnalcık, Halil, “Timar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41: 168-173. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kallek, Cengiz “Haraç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 71-88, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 72-73
• Kandemir, Yaşar, “Nevevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihâbuddîn Ahmed b. İdris b. Abdurrahman el-Mâlikî el-Karâfî, Envârü’l-burûk fî envâi’l-furûk, 3. cilt, Âlemü’l-kütüb, [t.y.].
• Kaya, Süleyman, “Fıkhî açıdan Osmanlı’da Zekat Uygulamaları”, Tarihte ve Günümüzde Zekat Uygulamaları, İstanbul: Ensar Yayınları, 2017, 221-239.
• Kuhistânî, Şemseddin Muhammed el-Horsânî el-Kuhistânî, Camiu’r-rumûz şerh u Muhtasarü’l-Vikâye el-müsemmâ bi’n-Nükaye, Tashih: Kebîrüddîn Ahmed, 4. cilt, Matbaatü muhiri’l-acâib, Kalküta, 1284-1858, IV.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Ensârî el-Hazrecî Şemseddin el-Kurtubî, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’an-Tefsirü’l-Kurtubî, Thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhim Atfîş[?], 2. cilt, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1384/1964.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Gümrük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14: 263-268. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Merginânî, Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelil el-Fergânî el-Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânuddin, el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedi, Thk. Tallâl Yûsuf, 2. cilt, Beyrût-Lübnân: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, [ty.].
• Mert, Özcan, “Âyan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 4: 195-198. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsilî el-Beldecî Mecdüddin Ebü’l-Fazl, el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr, Ta‘likât: eş-Şeyh Mahmûd Ebû Dakîka, 1. cilt, Matbaatü’l-Halebî, [t.y.].
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali eş-Şehîr bi-Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm şerhu Ğurarü’l-ahkâm, Dâr u ihyâi’l-kütübi’l-arabiyye, I, 283.
• İbnü’l-Mevsılî, Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Rıdvan b. Abdülaziz el-Ba‘lî Şemseddin İbnü’l-Mevsılî, Hüsnü’s-sülûkü’l-hâfiz devlete’l-mülûk, Thk. Fuâd Abdülmünim Ahmed, Riyâd: Dârü’l-vatan, [t.y.].
• Nablusî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl en-Nâblusî, Cevab ‘an ca‘li’l-fatih ‘avâide ‘alâ ehli’l-küfr bi-beyti’l-Makdis, 2018.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, el-Mecmu Şerhü’l-Mühezzeb, 5. cilt, Dârü’l-fikr.
• Orhonlu, Cengiz -Nejat Göyünç, “Has”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 1997
• Özel, Ahmet, “Alemgîriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2: 365-366. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Özel, Ahmet, “Nablusî, Abdülganî b. İsmâil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özen, Şükrü, “Nablusî, İsmâil b. Abdülganî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılın sonlarında Tevzi‘ Defterlerinin Kontrolü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1991): 135-155.
• Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Genel Hatlarıyla Osmanlı İmparatorluğu'nda Vergi Sorunu”, Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi 1985, 2. cilt, İstanbul 1989, 481-516.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. cilt, İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ebi’l-Abbas Ahmed b. Hamza Şihabeddin er-Remlî, Nihâyetü’l-Muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, 8. cilt, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404/1984.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme es-Serahsî, el-Mebsût, 10. cilt, Beyrût: Dârü’l-ma‘rife, 1414/1993.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme es-Serahsî, es-Siyerul-Kebîr mea Şerhihi, 1. cilt, eş-Şirketü’ş-şarkıyyetu li’l-iânât, 1971.
• Süleyman Sûdî, Defter-i Muktesıd, 1., 2. ve 3. ciltler, İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, 1307. (2. baskı)
• Şemseddin Sâmî, Kamûs-ı Türkî, Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1217.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî, el-Asl, Thk. Muhammed Boynukalın, 7. cilt, Beyrût-Lübnân: Dâr u İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeyh Nizâm ve cemâa min ‘ulemâi’l-Hind, el-Fetâvâ’l-Hindiyye el-ma‘rûfetü bi’l-Fetâva’l-‘Âlemgîriyye, Thk. Abdüllatif Hasen Abdurrahman (Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1421/2000), 5: 194.
• Şatıbî, İbrâhim b. Mûsa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî eş-Şehîr bi’ş-Şatıbî, el-İ‘tisâm, Thk. Selîm b. Abdülhilâlî, 2. cilt, Dâr u İbn Affân, 1412/1992.
• Şirâzî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali b. Yûsuf eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî, 3. cilt, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, [t.y].
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatib eş-Şirbînî eş-Şâfiî, Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meâni elfâzi’l-Minhâc, 6. cilt, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1415/1994.
• Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, İstanbul: Dergâh, 2016.
• Tabakoğlu, “Öşür”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34: 100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tabakoğlu, Ahmet “Tekâlif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40: 336-337. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Timurtâşî, Şihâbuddîn Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Ömerî et-Timurtâşî, Tenvîrü’l-ebsâr ve câmiü’l-bihâr (Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Hisnî el-ma‘rûf bi-Alâuddin el-Haskefî el-Hanefî’nin ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîrü’l-ebsâr ve câmiü’l-bihâr’ı ile birlikte) Thk. Abdülmun‘im Halil İbrahim, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1423/2002.
• Yakut, Esra, Şeyhülislâmlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Zâhirî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yûsuf b. Tağrîberdî b. Abdullah ez-Zâhirî, en-Nücûmü’z-zahire fî mülûk-i Mısr ve’l-Kahire, 7. cilt, Mısır: Vizâretü’s-sekafe ve’l-irşâd’il-kavmî, [t.y.].
• https://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=240097