This study aims at examining the most ımportant linguistic phenomena of
sentence change, according to what grammarians and rhetoricians call the terms
of “origin” and “off origin” showing their methods in analysis and the
resultant problematic issues. The study follows the grammatical problem, it is
genesis, directions. And it is final resolution. Many different distortion,
excesses and aberrations in the interpretation and analysis of problem, both
modern and old, are shown. Given examples from the Quran, poetry and proverbs
are substantiated to clarify and point this grammatical change. This study
shows how context is to be considered the cannon for what could be considered
correct, rather than the grammatical craftsman.
The main findings of this research can be summarized as follows:
1- Some scholars have taken the term "origin" as a way to
achieve the regularity of the grammatical system through the response of the
current types of sentence that have emerged from the origin to their most
common or common origin, while others have made it a criterion or a criterion
that measured the uniqueness of some of the current sentence types, And were
able to identify the differences between them.
2- The study showed that some of the grammar and grammar of the
grammarians and grammarians have been disrupted in the determination of the
original and what is out of it, in the interest of the grammatical industry,
even at the expense of the meaning, and what is required by the maqam and the
consequent exclusion of some of the explicit methods required by the maqam , Or
to add words and tools uttered by the context, and does not reveal the meaning,
and aborts the place, towards the assessment (may) with the past, and the
assessment of the beginner with the present associated with the wow, and
appreciation of the wow in the nominal sentence. It was the concept of
wrestling, ie, the foreplay of the present verb of the actor's name in time,
the significance of the event and its effect, and the rivalry of the actor's
name for the act at hand. As well as the concept of comparison, ie the
comparison of the content of the case has not made it a constraint in time, and
this is not - in some - except in the name of the actor, and in the current act
similar to the name of the actor, to show them on the present time appropriate
for the situation without the other times, I have made some of them behave this
course in the interpretation and exclusion of the rhetoric of the methods. If
the interpretation is an original approach in the linguistic thought of the
grammarians, interpreters, and philosophers in general, no one can compete with
them, especially in the interpretation of the Holy Qur'an, it is acceptable to
him not at the expense of the meaning and its artistic value, especially since
some of these interpretations are contradictory among themselves. Towards an
unacceptable. From about the deletion without requiring the title to do so.
3- Deep in the place in which they appear, and were able to trade
different meanings according to the composition of the phrase, and reached
great results in their analysis.
4- This study can open the door to reconsider many of the interpretation
of the grammarians that do not fit with the requirements of the place, in their
interpretations of the Koran and Arabic poetry, and other arts of different
say. This is the case with many of the linguists and interpreters, who took the
course of the grammarians in interpreting the various texts; to expel them from
al-Qa'idah, or because of the intolerance of a certain group, as in the case of
the visual and the Caucasian, The grammatical approach is the reason for the
closure of what each group says, and the commitment to what they say is the
same as the powerful force. And almost do not find out from the scholars on the
words of his group in the interpretation and interpretation only rare.
Therefore, openness should be opened to the rereading of the ancient scientific
heritage of the ancients, and to the use of various annotations and
annotations. Some commentators have been able to criticize many inherited
linguistic interpretations and to provide linguistic technical analyzes of
great importance and relevance to the denominator contained therein. Therefore,
I suggest that the scholars reconsider their rulings on these footnotes as a
matter of pale heritage, without having to study and analyze them, and
reconsider this uncritical critical linguistic heritage.
Bu çalışma, birçok nahiv ve belagat âliminin “hâl” cümlesi konusunda
kural dışı kullanım olduğuna hükmettiği meselelerin incelenmesini
hedeflemektedir. Bu da öncelikle kuralın ne olduğunu belirtmekle ve âlimlerin, hâl
cümlesi türlerinden hangilerini kural dışı kullanım olarak nitelediklerini ya
da kural dışı olarak tevil ettiklerini, ayrıca onların araştırma ve tahlil
metotlarını incelemekle mümkün olacaktır. Bu konu ile ilgili ulaşılan hüküm ve
önermeler hem erken dönem hem de geç dönem âlimleri arasında ihtilâflıdır. Çalışmada
incelemeci bir metot kullanılmıştır. “Hâl” cümlesinin kural dışı kullanımının
en belirgin örnekleri mümkün olduğunca araştırılmış ve bu kullanımın, Kur’ân-ı
Kerîm’deki icâzî yönleri ile edebî metinlerdeki sanatsal yönlerinin tespit
edilmesine uğraşılmıştır. Ancak bazı âlimlerin kural dışı kullanımın teviline
dair içtihadlarında tevakkuf edilmiştir. Meselelerin izahında “benzerlik” ve “karşılaştırma”
terimlerinin etkisi açıklanmıştır. Çalışmayla aslında konunun, kural dışı olan
ancak Arapların kullandığı dil olgularının doğruluğu ya da yanlışlığının tespit
edilmesine dayandığı sonucuna ulaşılmıştır. Her ne kadar bazı büyük âlimlerin
hâl cümlesinin kural dışı kullanımının teviline dair, sağlam bir fikrî alt yapı
ile Arap dilinde makbul dayanağa sahip olan isabetli görüş ve içtihadları
bulunsa da nahiv kurallarına dayanmadığı kanaatine varılmıştır. Bununla
birlikte kullanıldığı yer gereği Arap kullanımına dayanan dil olgularını
merkeze alan metot ile yaygın ve alışılmış olan nahvî yöntemi dikkate alan
metot arasında büyük bir fark bulunmaktadır. İki metot arasındaki ince
farkların ortaya koyulabilmesi için de meselenin uygulama yönü ön plana
çıkmaktadır. Nitekim birinci metodun temelinde anlam bulunurken anlama hiç önem
vermeyen ikinci metodun dayanağı kural ve kuralın sürekli uygulanmasıdır.
Bu çalışmada tartışılan önemli fikirler aşağıdaki gibi özetlenebilir:
1- Bazı nahiv âlimleri kural terimini, nahiv sisteminin sürekliliğini
gerçekleştirmek için araç saymıştır. Bu şekilde kural dışı kullanılan “hâl”
cümlesini tercih edilen ve yaygın olan aslına geri döndürmeye çalışmıştır.
Bazıları ise bu terimi ölçü kabul etmiş ve bununla “hâl” cümlesinin kural dışı
kullanılan bazı türlerinin başka örneği bulunmayan tek kullanım olduğuna
hükmetmiştir. Yine bu kuralla diğer “hâl” türleri arasındaki farkların sınırını
çizmeye çalışmıştır. Bu çalışmayla her iki grup âlimlerin murad edilen manaya
ulaşma yöntemlerin özellikleri araştırılmıştır. Âlimlerin bu iki yöntemden
hangisine genel olarak yöneldiği ya da cumhura muhâlefet eden kimi âlimlerin
nereye yöneldiği ve hangi görüşün daha doğru olduğu üzerinde durulmuştur.
2- Kuralın ne olduğu ve kural dışı kullanımın sınırı hakkında bazı nahiv
ve belagat âlimlerinin hükümleri arasında çelişki bulunup bulunmadığı da bu
çalışmada tartışılan konulardan biridir. Nitekim “hâl” cümlesinin kural dışı
kullanımının bazı türleri hakkında bir kısım âlimin aşırı yorumları
bulunmaktadır. Çalışmada bunun neden ve sonucu üzerinde durulmuştur. Özellikle
“ism-i fâil”in “fiil-i muzari”ye zaman, hadese delâlet ve fâili açısından
benzerliği ile “fiil-i muzari”nin “ism-i fâil”e amel etme açısından benzerliği
demek olan “benzerlik” terimi gibi nahiv ve belagat âlimleri arasında ihtilâflı
olan bazı terim ve kavramlar, konunun merkezinde yer almaktadır. “Hâl”
cümlesinin içerdiği anlamın, “hâl”in kaydı ile zamansal olarak
karşılaştırılması demek olan “karşılaştırma” terimi de böyledir. Zira bu sadece
“ism-i fâil” ve “fiil-i muzârî”de söz konusu olabilir. Çünkü her ikisi de “şimdiki
zaman” anlamı içermektedir ve “hâl”e uygun olan zaman, diğer zamanlar değil,
“şimdiki zaman”dır.
Sonuçta fasih üsluplardan birçoğunun yanlış uygulanmasına yol açan
teville ilgili bir takım sorunlar meydana gelmiştir. Tevil; nahiv, belagat ve
tefsir âlimlerinden hiçbirinin geri durmadığı dil ilminin temel bir metodu
olduğuna göre, özellikle “Te’vîlü’l-Kur’ân”da mananın hiç hesaba katılmadığı ve
sanatsal değerinin göz ardı edildiği tevil şekilleri bulunmaktadır. Özellikle
bazı âlimlerin tevillerinde kabul edilemeyecek derecede zıtlıklar
bulunmaktadır. Makam gerektirmediği hâlde yapılan “hazıf” tevilleri buna örnek
olarak zikredilebilir.
3- Bu çalışmayla cevap bulunması istenen sorulardan biri de şudur:
Âlimlerin “hâl” cümlesinin kural dışı kullanımına dair tespitleri cümlenin
makamıyla irtibatlı mıdır? Veya âlimlerin bir kısmı “hâl” cümlesinin içerdiği
anlam ile makam arasında bağlantı kurmuş mudur? Bu hususta derin tahlilleri
bulunmakta mıdır? İbare oluştururken farklı manalar içinden tercihte
bulunabilmişler midir? İncelemelerinde önemli sonuçlara ulaşmışlar mıdır?
4- Bu çalışmayla birlikte nahiv âlimlerinin, makamın gerektirmediği
birçok tevilinin, özellikle Kur’ân-ı Kerîm, Arap şiiri ve diğer ilmî yazılarla
ilgili tevillerinin tekrar düşünülmesine kapı açılması mümkün olacaktır. Öte
yandan bu tarz yanlış teviller, farklı metinlerin tevilinde nahiv metodunu
kullanan birçok belagat ve tefsir âliminin tevilinde az bulunmaktadır. Bunun
nedeni ya kuralı sürekli olarak uygulamaları ya da belirli bir grup nahiv
âlimine taassup derecesinde bağlılıktır. Nitekim Basra ve Kufe nahiv
âlimlerinin durumu böyledir. Nahiv konusunda belirli bir mezhebi taklit etmek
ve onların belirttiğine tıpatıp uymak, fikri gelişimin kapanmasına sebep
olmuştur. Metinlerin tevil ve tefsirinde tabi olduğu nahiv ekolunun dışına
çıkan az sayıda âlim vardır. Bu nedenle erken dönem âlimlerin ortaya koydukları
dil ilmi ile ilgili mirasın yeniden okunması gerekmektedir. Tabii ki, farklı
şerh ve hâşiyelerden istifade edilmelidir. Çünkü bazı şârihler bize kadar miras
olarak gelen dilsel çıkarımları tenkid etmiş, çok önemli derecede sanatsal dil
tahlilleri sunmuşlardır.
Yukarıda sayılan nedenlerden ötürü bu çalışmayla araştırmacıların,
âlimlerden kendilerine miras kalan hükümleri yeniden düşünmesi ve iyice tahlil
etmesi önerilmektedir.
تهدفُ هذهِ الدِّراسةُ إلى رصد ما حكمَ
عليه معظم النّحويين والبلاغيّين في باب الحالِ الجملةِ بأنّه خروجٌ عنِ الأصل،
وذلك انطلاقًا من مصطلح (الأصل)، وما رأوا أنّه (خروجٌ عنِ الأصل) من أنواع الجملة
الحالية التي حكموا عليها بذلك أو اكتفوا بتأويلها، وتِبيانِ مسلَكِهِمْ في دَرسِه
وتحليله، ومَا نتجَ عنْ ذلكَ من أحكامٍ وقضايا ما زالتْ موضعَ تساؤلٍ وخلافٍ لدى
العلماء قديمًا وحديثًا. وقدِ انتهجتُ نهجًا وصفيًّا تحليليًّا؛ يتتبّع العدول عن
الأصل في الجملة الحاليّة في أبرز أحوالها -عَلَى قَدْرِ المُسْتَطَاعِ-
تَتَبُّعًا يَكشفُ ما فيها من جوانبَ إبداعيةٍ في النصوص الأدبية، أو إعجازية في
القرآن الكريم. وتوقّفتُ عند آراء بعض العلماء الّذين اجتهدوا في تأويل ما خرج عن الأصل،
وبيّنت أثر مفهومي المضارعة والمقارنة في ذلك. وانتهيتُ إلى أنّ المقامَ يجبُ أنْ
يكونَ الحكم في صحّةِ أو شذوذِ ما أثبته السّماعُ من ظواهرَ لغويّةٍ خرجت عن
الأصل، لا الصّنعة النّحويّة، وإن كان ما جاد به بعض العلماء الأجلاء من آراءٍ
واجتهاداتٍ في تأويل ما عُدلَ به عن الأصل في الجملة الحاليّة، له مسوّغاته
الفكريّة، وله وجهٌ في العربيّة يعتدّ به، لكن يبقى الفرق كبيرًا بين النهجين،
أعني نهج النظر إلى الحدث اللغويّ بما يمليه المقام، ونهج النظر إليه بحسب النّظام
النّحويّ الشّائع والمألوف، وهنا يبرز الجانب التطبيقي في إبراز الفروق الدّقيقة
بين هذين النهجين. وذلك أنّ النّهجَ الأوّلَ المعنى فيهِ هو الأساسُ والحكَمُ،
أمّا الثاني فيعتمد القاعدةَ وما فيها من اطّراد أساسًا له، ولا يلتفت إلى المعنى
في السّياق الّذي يرد فيه.
ويمكن تلخيص أهمّ أفكار البحث المراد
مناقشتها في هذا البحث فيما يأتي:
1- اتّخذ بعض العلماء من مصطلح (الأصل)
وسيلةً لتحقيق الاطّراد في النظام النّحويّ عبر ردّ أنواع الجملة الحالية التي
خرجت عن الأصل إلى أصلها الرّاجح أو الشائع، في حين جعله آخرون مقياسًا أو معيارًا
قاسوا بوساطته فرادة بعض أنواع الجملة الحالية التي خرجت عن الأصل، واستطاعوا
تحديد الفروق الدلاليّة بينها، وسيناقش الباحث ميزات كل طريقةٍ في الوصول إلى
المعنى المراد أو في ضبط القاعدة، وإن يكن على حساب المعنى. ثم سينظر إذا كان مسلك
العلماء في سلوك إحدى الطريقتين أخذَ اتجاها عامًا، أو أنه كان هو الغالب، وإذا كانَ
في كلّ اتجاهٍ بعضُ العلماء الّذين تفرّدوا برأيٍ خالفوا فيه الجمهور، وكان رأيهم
هذا هو الأصوب.
2- سيناقش الباحث اضطراب بعض أحكام النحاة
والبلاغيين في تحديد (الأصل) وما خرج عنه، وتأويلهم المفرط لبعض أنواع الجملة
الحالية الّتي خرجت عن الأصل؛ باحثًا عن أسبابه ونتائجه. وسيتم التركيز على بعض
المفاهيم والمصطلحات التي اختلف العلماء من نحاة وبلاغيين في تحديد دلالتها من نحو
مفهوم المضارعة، أعني مضارعة الفعل المضارع لاسم الفاعل في الزمن، وفي الدلالة على
الحدث وفاعله، ومضارعة اسم الفاعل للفعل المضارع في العمل. وكذا مفهوم المقارنة،
أي مقارنة مضمون الحال لما جُعِلَت قيدًا له في الزمن، وهذا لايكون -عند بعضهم-
إلا في اسم الفاعل، وفي الفعل المضارع المشبه لاسم الفاعل، لدلالتهما على الزمن
الحاضر المناسب للحال من دون غيره من الأزمنة. وما نتج عن ذلك من مشكلات في
التأويل أدَّت لاستبعاد كثيرٍ من الأساليب الفصيحة. وإذا كان التأويل نهجًا أصيلا
في الفكر اللغوي عند النحاة والمفسرين والبلاغيين عمومًا، لا يجاريهم فيه أحد، لا
سيّما في تأويل القرآن الكريم، كان المقبول منه ما لا يكون على حساب المعنى،
وقيمته الفنية، لا سيّما أن بعض هذه التأويلات تتضادّ فيما بينها، على نحو لا يمكن
القبول به. من نحو الحذف من دون أن يتطلب المقام ذلك.
3- هل كان كلّ ما جاد به العلماء في درسهم
لظواهر خروج الجملة الحاليّة عن الأصل لا علاقة له بالمقام، أو أنّ بعضهم جعل
إنتاج الدّلالة في الجملة الحاليّة متعلّقًا بالمقام، وكان لديهم تحليلاتٌ عميقةٌ
في الموضع الذي ترد فيه، واستطاعوا المفاضلة بين المعاني المختلفة بحسب تشكيل
العبارة، ووصلوا إلى نتائج عظيمة في تحليلاتهم؟ هذا ما ستحاول هذه الدراسة الكشف
عنه.
4- يمكن لهذه الدراسة أن تفتح الباب على
إعادة النظر في كثير من تأويلات النّحويين الّتي لا تنسجم مع مقتضيات المقام، وذلك
في تأويلاتهم للقرآن الكريم والشّعر العربيّ، وغير ذلك من فنون القول المختلفة.
وقل مثل ذلك فيما ذهب إليه كثير من البلاغيين والمفسّرين، الذين سلكوا مسلك النّحاة
في تأويل النّصوص المختلفة؛ لتطّرد لهم القاعدة، أو بسبب التعصب لجماعة بعينها،
كما هو الحال في النّحاة البصريين والكوفيين، فالتّمَذْهُبُ النَّحويُّ سببٌ
للانغلاق على ما تقوله كلُّ جماعة، والالتزام بما يقولونه حذو القُذَّةِ بالقُذَّةِ.
وتكاد لا تجد من يخرج من العلماء على أقوال جماعته في التفسير والتأويل إلّا ما
ندر. وعليه يجب الانفتاح على إعادة قراءة ما أنتجه القدماء من تراثٍ علميٍّ ولغويٍّ
خاصّةً، والاستفادة من الشروح والحواشي المختلفة؛ إذ إنّ بعض الشرّاح استطاعوا نقد
كثيرٍ من التخريجات اللّغوية المتوارثة، وتقديم تحليلاتٍ فنيّةٍ لغويةٍ على درجةٍ
كبيرةٍ من الأهمية، وذاتِ صلةٍ بالمقام الواردة فيه. وعليه أقترحُ على الدارسين
إعادة النظر في أحكامهم على هذه الحواشي على أنّها من التراث البالي، من دون أن
يقفوا عندها درسًا وتحليلًا، ويعيدوا النظر في هذا الموروث التّحليلي اللّغويّ النّقديّ
الذي لا نظيرَ له. وهذا ما ستبيّنه هذه الدّراسة.
Birincil Dil | Arapça |
---|---|
Bölüm | Makaleler |
Yazarlar | |
Yayımlanma Tarihi | 31 Ekim 2019 |
Gönderilme Tarihi | 26 Haziran 2019 |
Kabul Tarihi | 15 Ekim 2019 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2019 Cilt: 2019 Sayı: 38 |