ALİ ER-RIZA MEŞHED’İ BAĞLAMINDA ŞİİLİKTE ÖLÜM, YAS, TÜRBE VE ZİYARET

Yıl 2020, Cilt: 2020 Sayı: 41, 159 - 200, 15.05.2020

Mustafa Köse

https://doi.org/10.28949/bilimname.589225

Cited By: 2

Öz

Modernite ve onun rasyonel aklı dini duygulanımlara hurafeler olarak bakma eğiliminde olmuştur. Her ne kadar muhafazakarlık bu konuda daha pragmatist yaklaşsa da İslamcılık türbe ziyaretlerini ve insani fenomenleri anlamaktan oldukça uzaktır. Ölmek için doğmayız ancak yaşadığımız her an ölürüz. Tecrübe edemediğimiz bu gerçeklik bizi sürekli korkularımızla baş başa bırakır ve ölümün varoluşuna karşı tavrımız bizi çeşitli fenomenlerle yüz yüze getirir. Geleceğimiz ölümün elinde tutsak iken geçmişimiz mezarlarda ve türbelerde yaşamaya devam eder. Kurtulamadığımız korkularımız, vaz geçemediğimiz umutlarımız ve bir arada yaşama zorunluluğumuz bizi matem törenlerinde ve türbe ziyaretlerinde bir araya getirir. Ölüm siyasal bir gerçeklik olarak aynı zamanda bizim bilincimizi oluşturan toplumsallaşma mekanlarının var olmasının sebebidir. İnsanoğlu tarih öncesi dönemlerden beri ölü kültü çerçevesinde toplumsallığını inşa etmiş, devamlılığını sağlamıştır. Ölünün hemen yanına ya da üzerine yapılan ibadethaneler ve buralarda düzenlenen ritüeller toplumların vazgeçilmezleri olmuştur. Şiilik için masum kabul edilen, tanrısal inayetin yansıması olan kutsal bir imamın önderliği tartışılmaz. Bununla birlikte İmamiyye, ölüler etrafında oluşan ve kimliğini bu ölülerle kurgulayan siyasi-dini bir hareket olmuştur. Bu çalışmada, Me’mun’un Şiilerle olan ayrışmayı önlemek amacıyla veliaht tayin ettiği, ancak beklenmedik biçimde vefat eden/öldürülen ve zamanla yaşanan siyasi gelişmeler neticesinde yüceltilen ve şehit kabul edilen Ali er-Rıza’nın İmamiyye için toplumsal kimliğin ayrışmaz parçasına dönüştüğü gösterilecektir. Ayrıca İmamiyye’nin Moğollar, Osmanlılar, Özbekler ve Afganlılar ile yaşadığı siyasi, kültürel mücadelelerin Meşhed kentinin gelişiminde oynadığı rol ortaya konulacaktır. İmami Şiiliğinin en önemli türbesinin bulunduğu Meşhed’in onuncu asırdan itibaren oynadığı tarihi rolde elbette Safeviler, Kaçarlar, Pehlevi hanedanlıkları ve İran İslam Devrimi süresince yaşanan siyasi gelişmelerin etkisi yadsınamazModernite ve onun rasyonel aklı dini duygulanımlara hurafeler olarak bakma eğiliminde olmuştur. Her ne kadar muhafazakarlık bu konuda daha pragmatist yaklaşsa da İslamcılık türbe ziyaretlerini ve insani fenomenleri anlamaktan oldukça uzaktır. Ölmek için doğmayız ancak yaşadığımız her an ölürüz. Tecrübe edemediğimiz bu gerçeklik bizi sürekli korkularımızla baş başa bırakır ve ölümün varoluşuna karşı tavrımız bizi çeşitli fenomenlerle yüz yüze getirir. Geleceğimiz ölümün elinde tutsak iken geçmişimiz mezarlarda ve türbelerde yaşamaya devam eder. Kurtulamadığımız korkularımız, vaz geçemediğimiz umutlarımız ve bir arada yaşama zorunluluğumuz bizi matem törenlerinde ve türbe ziyaretlerinde bir araya getirir. Ölüm siyasal bir gerçeklik olarak aynı zamanda bizim bilincimizi oluşturan toplumsallaşma mekanlarının var olmasının sebebidir. İnsanoğlu tarih öncesi dönemlerden beri ölü kültü çerçevesinde toplumsallığını inşa etmiş, devamlılığını sağlamıştır. Ölünün hemen yanına ya da üzerine yapılan ibadethaneler ve buralarda düzenlenen ritüeller toplumların vazgeçilmezleri olmuştur.
Şiilik için masum kabul edilen, tanrısal inayetin yansıması olan kutsal bir imamın önderliği tartışılmaz. Bununla birlikte İmamiyye, ölüler etrafında oluşan ve kimliğini bu ölülerle kurgulayan siyasi-dini bir hareket olmuştur. Bu çalışmada, Me’mun’un Şiilerle olan ayrışmayı önlemek amacıyla veliaht tayin ettiği, ancak beklenmedik biçimde vefat eden/öldürülen ve zamanla yaşanan siyasi gelişmeler neticesinde yüceltilen ve şehit kabul edilen Ali er-Rıza’nın İmamiyye için toplumsal kimliğin ayrışmaz parçasına dönüştüğü gösterilecektir. Ayrıca İmamiyye’nin Moğollar, Osmanlılar, Özbekler ve Afganlılar ile yaşadığı siyasi, kültürel mücadelelerin Meşhed kentinin gelişiminde oynadığı rol ortaya konulacaktır. İmami Şiiliğinin en önemli türbesinin bulunduğu Meşhed’in onuncu asırdan itibaren oynadığı tarihi rolde elbette Safeviler, Kaçarlar, Pehlevi hanedanlıkları ve İran İslam Devrimi süresince yaşanan siyasi gelişmelerin etkisi yadsınamaz

Anahtar Kelimeler

Ali er-Rıza, Meşhed, Şiilik, ölüm, yas, türbe

DEATH, MOURNING, TOMB AND PILGRIM IN SHIISM IN THE CONTEXT OF ALI AL-REZA MASHHAD

Öz

Man has to live in a common system and in similar groups. This is also its main quality that distinguishes it from other creatures. Speaking the same language means to agree on the common symbolic system. It is not just words, sentences that are agreed. All the elements that signify the partnership, such as traditions, clothes, games, customs, monuments, and even mourning, are maintained for generations as a cultural system and identity is based on it. Twelve Imām Shiʻites have built the history within the framework of the holy lives of imāms, and carried these glorified lives to the future by idealizing them. Because human beings are weak from the moment they are born, and they are inadequate to nature. Therefore, in order to meet the security and safety requirements, it turns to certain people and connects with them. This loyalty continues to the extent that it cannot achieve its individual competence.  The formation of a meaning in the memory of the deceased is due to the contact established with the present time. Otherwise, an unnecessary past has no meaning. In short, it is inevitable for a person to be addicted or hated to people and objects related to him. One of the most obvious examples of this situation can be seen in the view of the Twelve Imam Shiʻites against ʻAlī al-Riḍā’s personality. ʻAlī al-Riḍā, who we discussed in this article, died in an unfortunate way in a small town in Tus. Because of what happened in the following centuries, he turned into a perfect imām, ‘the person who has reached perfection’. Accordingly, he is an excellent example of Persian Shiʻite, sacrificing himself with pure consciousness. He is a martyr and the satisfaction of God is asked in return by giving the body by the society. The human being, a social entity, continues a construction process that creates itself from nothing. Because disloyalty is something that shouldn’t exist. Thanks and gratitude is mandatory. In this sense, although the dead are discreet, the chatter of death works into our subconscious and, as Aristotle’s words, it cools our warm life more and more. People come together on the occasion of the dead and organize various rituals. These kinds of rituals, which are performed in a state of trust, happiness and even enthusiasm, are unifying / positive rituals. With this aspect, the dead cult has an important role in the development of religion. This cult creates individuals who are afraid of loneliness and uses the ceremonies they create by remembering death as a unifying force. He becomes the mourning brothers with others who share the same pain of the former losses. In the geography where Shiʻism was dominant, grief processes did not result in a healthy result due to political obstacles. For this reason, Shiʻism exported its mourning with a link object. An item, handwriting or picture of the deceased was used for this purpose. Thus, the individual actually pull out his mourn. However, he made it possible for him to be born again in the future without realizing it. All belief and worship systems contain sacred rituals and some basic representations. Although they are different in the shape they take from one religion to another, they have an objective meaning for society or religious group. It is these permanent elements that makes what is eternal and humanistic in religion. Social continuity and order are provided by these rituals and collective memory is passed on to new generations. Here, the Twelve Imām Shiʻites are socialized and organized with a number of religious rituals organized in Mashhad. The Twelve Imām Shiʻʻites took refuge in death when they experienced an existential problem or could not solve their problems. The reactions to the death of a loved one were organized through rituals and ceremonies, and the society was soothed, and it was ensured that they were free from turmoil. This area has changed and developed in line with the tradition and mental attitudes that have changed throughout history. Mashhad of ʻAlī al-Riḍā, which has national and international importance for the Shiʻite world, and the ceremonies held in other tombs are typical examples of this situation. As a collective action, institutionalized with a certain experience and for a long time, this ceremony also interacted with a number of traditions and religious beliefs. Death has affected social relations and attachments and has been at the center of them. It should be emphasized that this effect is more of a constructive-positive nature. 

Anahtar Kelimeler

DEATH, MOURNING, TOMB

Kaynakça

• ABRAHAMİAN, Ervand. Modern İran Tarihi. Trc. Dilek Şendil, 5. Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay., 2018.
• AHAVİ, Şahruh. İran’da Din ve Siyaset -Pehlevi Devrinde Ulema-Devlet İlişkileri. Trc. Selahattin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yay., 1990.
• Ahmed b. Ebî Yakup b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh el-Yaʻkûbî (292/905). Târîhu’l-Yaʻkûbî. 2 cilt. thk.: Abdü’l-Emîr el-Mühennâ. Beyrut: Şeriketü’l-aʻlemî li’l-matbûât, 1431/2010.
• AKSU, Hüsamettin. “Fazlullah-ı Hurûfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 277-279. Ankara: TDV Yay., 1989.
• AMORETTİ, B. S. “Religion in the Timurid and Safevid Periods”. The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson-Laurence Lockhart. 6: 610-655. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• AND, Metin. Kerbelâ-Muharrem-Ta’ziye. 4. Baskı. İstanbul: YKY, 2018.
• ASSMANN, Jan. Kültürel Bellek, Trc. Ayşe Tekin. 2. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2015.
• -------. Tektanrıcılık ve Şiddetin Dili. Trc. Mesut Keskin. İstanbul: Avesta Yay., 2011.
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1194812/1194841/952502/%D8%AA%D9%8E%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%8F-%D9%88%DA%A9%D9%8E%DB%8C%D9%81%DB%8C%D9%8E%D8%A9%D9%8F-%D8%A8%D9%90%D9%86%D8%A7%D8%A1%D9%90-%D8%AD%D8%B1%D9%8E%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B6%D9%8E%D8%A7-(%D8%B9).
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1195535/1195554/1206803/Temizlik-merasimi.
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1195535/1195554/1206811/Hutbe-okuma-merasimi.
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1195535/1195554/1206820/Nakkare-%C3%A7alma-merasimi
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1195535/1195554/1206840/Suffe-merasimi.
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://globe.aqr.ir/portal/home/?news/1195535/1195554/580659/Kutsal-zarih.
• Astan Quds Razawi. Erişim: 05.05.2019. https://news.razavi.ir/portal/home/?news/267078/268007/1520538/Mutahhar-Rezevi-T%C3%BCrbede-Gadir-i-Hum-bayram%C4%B1-programlar%C4%B1-a%C3%A7%C4%B1kland%C4%B1.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihad. Safevi Devleti Tarihi (1501-1736). Ankara: Gece Kitaplığı Yay., 2015.
• -------. “Safevi Hükümdarı Şah Abbas’ın Dinî Siyaseti”. Turkish Studies 6/3 (Summer 2011): 1329-1337.
• BATTESTİ, Teresa. “Le pèlerinage de l'Emâm Réza, à Mashad, en Iran”. Regards Sur l’Iran 38/2 (1988): 143-178.
• BAUMAN, Zygmunt - OBİREK, Stanislaw. Tanrı’ya ve İnsana Dair. Trc. Akın Emre Pilgir. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2018.
• BAUMAN, Zygmunt. Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri. Trc. Nurgül Demirdöven. 2. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2012.
• -------. Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri. Trc. Nurgül Demirdöven. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2012.
• BECKER, Ernest. Ölümü İnkar. Trc. Arzu Tüfekçi. İstanbul: İz Yay., 2014.
• BENDİDERYA, Cafer. İran Ziyaretleri -Meşhed ve Kum. İstanbul: Kevser Yay., 2007.
• BETTERİDGE, Anne H. “Specialists in Miraculous Action: Some Shrines in Shiraz”. Sacred Journays: The Anthropology of Pilgrimage. VII (1992): 189-209.
• BİLGİN, Nuri. Tarih ve Kolektif Bellek. İstanbul: Bağlam Yay., 2013.
• BOZAN, Metin. “Ali er-Rıza’nın Veliahtliği Meselesi (İmamiyye’nin İmamet Nazariyesine Teo-Pratik Açısından Eleştirel Bir Yaklaşım)”. Dinî Araştırmalar 7 (2004): 159-171.
• BROWNE, Edward G. A Literary History of Persia. Cambridge: Cambridge University, 1919.
• BULUT, Halil İbrahim. “Siyasi Ve Dinî Otoritelerin Necef Ve Kerbela’ya Kutsiyet Kazandırmadaki Rolü, Kitâbü’l-Mezâr Örnegi”. Sakarya Üniv. İFD XII/22 (2010/2): 1-19.
• CANIM, Rıza. İran Seyahatnâmesi, İstanbul: Ülke Yay., 2016.
• CHELKOWSKİ, Peter-Dabashi, Hamid. Bir Devrimi Sahnelemek. Trc. Biray Anıl Birer. İstanbul: İletişim/Medya Yay., 2018.
• COOK, David. İslam’da Şehitlik. Trc. Beyza Topuz. İstanbul: Kabalcı Yay., 2017.
• ÇELENK, Mehmet. XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Safevî Şiîliği. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005.
• ÇINAR, Gülay Karadağ. “Meşhed Sınırında Sünnî ve Şiî Ulema Arasındaki Müzakereler”. Alevilik Araştırmaları Dergisi. 6 (2013): 201-219.
• DURKHEİM, Emile. Dinî Hayatın İlk Şekilleri. Trc. İzzet Er. Ankara: TDV Yay., 2009.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdûs el-Cehşiyârî (331/942). Kitâbü’l-Vüzerâʼ ve’l-Küttâb. thk.: Hasan ez-Zeyn. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-hadîs, 1498/1988.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî (770/1368). İbn Battûta Seyahatnâmesi. Trc. A. Sait Aykut, 8. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2018.
• Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (310/923). Târîhu’t-Taberî. 10 Cilt. thk.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Lübnan: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʻArabî, 1429/2008.
• Ebû Cafer Muhammed b. Kûleveyh el-Kummî (386/996). Kâmilü’z-Ziyârât. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1417.
• EBU DÜLEF. İran Seyahatnamesi, 10. Yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezi’ne Yolculuk. Trc. Serdar Gündoğdu. İstanbul: Kronik Yay., 2017.
• Ebu’l-Ferec Ali b. Hüseyin b. Muhammed el-İsfehânî (356/967). Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk.: es-Seyyid Ahmed Sakr. 2. Baskı. Kum: Menşûrâtü’ş-Şerîf er-Rızâ, 1416.
• ESHAGHİ, Peyman. İran’da Siyasi Meşruiyet ve Din: İmam Rıza Türbesi Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2017.
• ESPOSİTO, Roberto. Communitas. Trc. Onur Kartal. İstanbul: İletişim Yay., 2018.
• GARTHWAİTE, Gene R. İran Tarihi. Trc. Fethi Aytuna. İstanbul: İnkılap Yay., 2011.
• Gılgamış Destanı. Türkçe’ye Trc. N.K. Sandar. Trc. Sevin Kutlu-Teoman Duralı. İstanbul: Hürriyet Yay., 1973.
• GİRARD, René. Şiddet ve Kutsal. Trc. Necmiye Alpay. İstanbul: Kanat Kitap, 2003.
• GOODY, Jack. Mit, Ritüel ve Söz. Trc. Damla Sezgi. İstanbul: Küre Yay., 2017.
• GROS, Frederic. Yürümenin Felsefesi. Trc. Albina Ulutaşlı. İstanbul: Kolektif Kitap, 2017.
• GÜRKAN ANAR, A. Damla. “Safevi Şahlarının Baniliği Üzerine Bir Değerlendirme”. İran Çalışmaları Dergisi. 1/1 (2017): 117-143.
• HAKYEMEZ, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. 2. Baskı. İstanbul: Kitap Yay., 2016.
• HALBWACKS, Maurice. Kolektif Hafıza. Trc. Banu Barış. Ankara: Heretik Yay., 2017.
• HASAN-I RUMLU. Ahsenü’t-Tevârîh. Trc. Mürsel Öztürk. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay., 2006.
• HAVİLAND, William A. Kültürel Antropoloji. Trc. Hüsamettin İnanç. İstanbul: Kaknüs Yay., 2002.
• HİCKLEY, Denis. “Some Impressions of Iranian Islam”. New Blackfriars. 54/640 (September 1973): 417-421.
• HOFFER, Eric. Kesin İnançlı. Trc. Hale Şipal. Ankara: Yeryüzü Yay., ts.
• HUİZİNGA, Johan. Homo Ludens. Trc. Mehmet Ali Kılıçbay. 4. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2013.
• HÜSEYİN. Asaf, İranda Devrim ve Karşı Devrim. Trc. Taha Cevdet. 2. Baskı. İstanbul: Pınar Yay., 1989.
• İBN HAVKAL. 10. Asırda İslâm Coğrafyası. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yay., 2014.
• İZDÎ, Hüseyin. “Şâhân-ı Safevî ve Ziyâret”. Shiʻite Studies. 10/3 (Autumn 2011): 131-152.
• JAMES, Wendy. Törensel Hayvan Yeni Bir Antropoloji Denemesi. Trc. Sevda Çalışkan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay., 2013.
• Kadı Ahmed b. Şerafettin el-Hüseyin el-Hüseynî el-Kûmî. Hulâsatü’t-Tevârîh. tsh. İhsan İşrâkî. Tahran: İntişârât-i Danişgâh-ı Tahran, 1383.
• KARADAĞ ÇINAR, Gülay. “Safevî Devleti’nde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar Ve Şiî Ulemayla İlişkileri”. İran Çalışmaları Dergisi 1/1 (2017): 11-51.
• KAYABALI, İsmail - Arslanoğlu, Cemender. İran’ın Anadolu’ya Uzanan Gölgesi. Ankara: Set Ofset, 1990.
• KELLEHEAR, Allan. Ölümün Toplumsal Tarihi. Trc. Tuğçe Kılınç. Ankara: Phoenix Yay., 2012.
• KORKMAZ, Esat. Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü. 1. Baskı. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yay., 2004.
• KORKMAZ, Mehmet. Zerdüşt Dini İran Mitolojisi. Ankara: Alter Yay., 2013.
• KURTULUŞ, Rıza. “Tûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 431-432. Ankara: TDV Yay., 1989.
• LANGER, Susanne K. Sanat Problemleri. Trc. A. Feyzi Korur. İstanbul: Mitos-Boyut Yay., 2012.
• LİNDHOLM, Charles. İslami Ortadoğu. Trc. Balkı Şafak. İstanbul: İmge Kitabevi, 2004.
• MAALOUF, Amin. Ölümcül Kimlikler. Trc. Ayşe Bora. 47. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2018.
• MAWER, Caroline. “Shah ʻAbbâs And The Pilgrimage To Mashhad”. Iran. 49 (2011): 123-147.
• Mehr News Agency. Erişim: 05.05.2019. https://tr.mehrnews.com/news/1870915/Hz-%C4%B0mam-R%C4%B1za-a-s-T%C3%BCrbesi-nde-bayrak-de%C4%9Fi%C5%9Ftirme-merasimi.
• MENQUE, Philippe. Yürümek, Koşmak, Yüzmek. Trc. Orçun Türkay. İstanbul: YKY, 2018.
• Mirza Muhammed Takî Lisânü’l-Mülk. Nâsihu’t-Tevârîh. I-V. Tahran: Esâtîr Yay., 1380.
• Muhammed Yusuf Keyanî. İslam Dönemi İran Mimarisi. Trc. Kaan Dilek. Ankara: İraniyat Yay., 2018.
• Muhammed Yusuf Vâle-i İsfahânî. Hold berrîn, (Iran der devre-i Safevîyye). hz. Mir Hâşim Muhaddis. Tahran: Movkufat neşriyat, 1372.
• MUMFORD, Lewis. Tarih Boyunca Kent. Trc. Gürol Koca. 2. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2013.
• Noyce, Philip. “The Giver”. 2014. https://www.imdb.com/title/tt0435651/.
• ÖZ, Mustafa. “Meşhed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 363-365. Ankara: TDV Yay., 1989.
• ÖZMEN, Erdoğan. Vazgeçemediklerinin Toplamıdır İnsan -Yas, Melankoli, Depresyon-. İstanbul: İletişim Yay., 2017.
• Pars Today. Erişim: 05.05.2019. http://parstoday.com/tr/radio/iran-i60237-me%C5%9Fhed_%C4%B0slam_d%C3%BCnyas%C4%B1n%C4%B1n_k%C3%BClt%C3%BCr_ba%C5%9Fkenti.
• PERRİER, Ronald. “Trade From The Mid-I4th Century To The End Of The Safavid Period”. The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson-Laurence Lockhart. 6: 412-490. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• ROEMER, H. R. “The Safevid Period”. The Cambridge History of Iran, ed. Peter Jackson-Laurence Lockhart. 6: 189-350. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• SAĞIR, Adem. Ölüm Sosyolojisi. Ankara: Phoenix Yay., 2014.
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem. Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri). Isparta: Fakülte Kitabevi, 2011.
• SAVORY, Roger. “The Safevid State and Polity”. Iranian Studies. 7/1-2 (Winter-Spring 1974): 179-212.
• SHAHR, Fariba Zarinebaf. “Economic Activities of Safavid Women in the Shrine-City Ardabil”. Iranian Studies. 31/2 (Spring 1998): 247-261.
• SOPHOKLES. Antigone. Trc. Sabahattin Ali. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1993.
• STRECK, Maximilian. “Meşhed”. MEB İA. 8: 145-159. İstanbul: MEB Yay., 1997.
• Şemseddin Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (390/1000). Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifeti’l-Ekâlîm. Leiden: Brill, 1877.
• ŞEREF HAN. Şerefname -Osmanlı İran Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Ant Yay., 1971.
• Şeyh Bessâm Muhammed Hüseyin. el-Meşy ilâ Ziyârati Seyyidi’ş-Şühedâʼ. B.y.: y.y., 1435/2014.
• Şeyh Müfîd Muhammed b. Muhammed b. Numan (413/1022). Kitâbü’l-Mezâr Menâsikü’l-Mezâr. thk. Seyyid Muhammed Bâkır el-Ebtahî. Kum: Mihr, 1413.
• TOLAN, Barlas. Toplum Bilimlerine Giriş. Ankara: Savaş Yay., 1983.
• TURNER, Colin Paul. The Rise of Twelver Shi’ite Externalism in Safavid Iran and its consolidation under ‘Allāma Muhammad Bāqir Majlisī (1037/1627-1110/1699). Doktora Tezi, Durham University, 1989.
• UYAR, Mazlum. İran’da Modernleşme ve Din Adamları. İstanbul: Emre Yay., 2008.
• -------. Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yay., 2004.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, 6/1. 5. Baskı. Ankara: TTK Basımevi, 1995.
• VOLKAN, Vamık D. “Süreğen Yas Tutan Bireyler ve Toplumlar: Bağlantı Nesneleri ve Ulusal Anıtlar”. Yürekte Kırk Mum: Bireysel ve Toplumsal Yas. 77-104. İstanbul: Pinhan Yay., 2017.
• -------. Kimlik Adına Öldürmek. Trc. Medine Banu Büyükkal. İstanbul: Everest Yay., 2009.
• WİLSON, R. Pinder. “Timurid Architecture”. The Cambridge History of Iran, ed. Peter Jackson-Laurence Lockhart. 6: 728-758. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• YOUNG, James E. “Memory and Counter-Memory”. Harward Design Magazine. 9 (1999): 1-10.
• ZAMYATİN, Yevgeni. Biz. Trc. Turgay Yıldız. Eskişehir: Dorlion Yay., 2018.