Muhammad b. Abdullah, the First Mahdi of the Abbasid Period and the Evaluation of Narratives about its Mahdihood

Yıl 2020, Cilt: 2020 Sayı: 41, 7 - 38, 15.05.2020

Mithat Eser

https://doi.org/10.28949/bilimname.685362

Cited By: 4

Öz

Some of the Alids (descendants of Ali) were disappointed when the Abbasid State was established. Among them, Muhammad b. Abdullah (nicknamed as Al-Nafs al-Zakiyya) who was the grandson of Hasan acted against the Second Abbasid Caliph, Abu Jafar el-Mansur. During this political movement, the use of nickname ‘mahdi’ by Muhammad b. Abdullah for himself was included in our historical sources. The narrative that “the name matches my name, the name of his father matches my father's name” played an important role for him to get this nickname. So this narration was determined the name of mahdi as Muhammad b. Abdullah. 

In our hadith sources, the perception of mahdihood which is stated as “the name matches my name, the name of his father matches my father's name”, also takes place in different hadith sources. There are four different forms of this narration of which there is an alliance; but three of them are weak. There are different opinions about Abu’n-Nücûd Âsım b. Bahdala who is in the isnad of the narrative in the works of Abu Davud and Tirmidhi. Although the narrator in question is a good qiraah scholar, there is a controversy about his hadith profession. It is stated that he mixed the narrations which he conveyed from Zir, especially as in the narration of mahdi. In addition, there is a problem related to relevant narrations that those are conveyed by only narrators from Kufa. This means that it was used by Muhammad Al-Nafs al-Zakiyya and the narration was not known in Medina. 

The narration of mahdi pointing to Abdullah was first mentioned by Mughira b. Said. After Mughira, who will later use the same nickname for himself, mahdihood of Muhammad will also be accepted by his father and family. This opinion, which was accepted by some groups, was also accepted by Muhammad. Thus, he described himself as a mahdi in correspondence with the Abbasid caliph. In this way, the narrations of mahdi that started with Muhammad b. Abdullah were accepted by the Shia sources. 

On the other hand, the mahdi narrations as “the name matches my name, the name of his father matches my father's name” were also used for Mahdi Muhammad b. Abdullah Abu Ja-far el-Mansur, the third caliph of the Abbasid. Thus, the same narration began to be seen in Sunni sources, and the narrations of mahdi which include the expression “the name matches my name, the name of his father matches my father's name”, have taken place in the hadith sources. The common use of this narrative for two very important figures in history must have caused this narration to be mentioned in many works. 

It is identified that the narrations related to our issue are primarily seen in the historical sources which are stated to be close to Shia. The first historical source in this manner is the work of Ya‘qubi. Historians such as Abu'l-Faradi Isfahani, Mas‘udi and Ibn Tiktaka, have included the mahdihood of Muhammad Al-Nafs al-Zakiyya in their books. In the sources of first period of Islamic history, the mentioned narration has been associated with the mahdihood of Muhammad Al-Nafs al-Zakiyya in the work of Baladhuri. Similarly, it was conveyed in the works of historians such as Baladhuri, Tabarî, Ibnü'l-Djavzî, Ibnü'l-Athîr, Dhahabî and Ibn Kathîr. However, some historians such as Hatîb Bagdâdî, Ibn Asâkir and Ibnü'l-Djavzî have associated this narration with the third Abbasid Caliph, Muhammad b. Abdullah. Furthermore, Dhahabi was associated the narration with Mahdi, the Abbasid Caliph while on the other hand, he also conveyed that it was used for Abu'l-Hasan Muhammad b. Abdullah who is the son of Mustakfi, the Abbasid Caliph. Thus, the relevant mahdi narration was used for a third person after Muhammad Al-Nafs al-Zakiyya and Caliph Mahdi. In fact, this clearly reveals that narration in question was used as an instrument for politics. 

The relevant mahdi narration seems to have been formulated in accordance with politics. Thus, it seems that a religious reference was provided to some political figures. However, it is also important that the narrations of mahdi are also mentioned in many sources. Direct information about the mahdi is not included in the Quran. Similarly, it is not found in sahih hadith sources like Sahih of Bukhari and Muslim. However, it is included in many sources, especially the Sunans of Abu Davud and Tirmidhi. Many studies have been conducted about the narrations of the mahdi and different opinions have been reached. The idea of the weakness of the isnad of mahdi narrations, which was first mentioned by Ibn Khaldun, was also expressed by many contemporary researchers. First of all, it is certain that the perception of mahdi cannot be the subject of belief with the narrations which are controversial and many of them are weak. In addition, as it is the subject of our research, it is also possible that some additions were likely to be made into mahdi narrations in order to be an instrument for political conditions of the period. As a conclusion, it can be said about the mahdi narrations that “the hadiths said by the Prophet about the fair head of state were integrated with the idea of a savior over the time”. Thus, the idea of a fair head of state has turned into a perception of a mahdi that would save the society. In this transformation, the influence of the Shia and the ancient Persian culture which was fed by Shia is particularly important. 

In conclusion, mahdi narrations are generally problematic. Weak narrations cannot be an evidence of the belief. It is also controversial that the weak narrations are an evidence of judgment. Mehdi narrations as “the name matches my name, the name of his father matches my father's name” have been mentioned in a limited number in hadith sources. There is a problem in terms of isnad regarding each of them. From the point of view of the text, the relevant narration was said for Muhammad b. Abdullah who is accepted as the first mahdi of the Abbasid period. Later, the same narration was used for the Abbasid Caliph, Mahdi. Thus, the relevant narration has become widespread. It has been included in both Shia and Sunni sources. However, the historians are divided into two groups, about the person pointed out by the narration in question. The fact that the same narration was brought to the agenda for the son of Mustakfi, the Abbasid Caliph, also shows that the aforementioned narration was always used as an instrument of politics. Even today, it continues to be used based on the name ‘Adnan’. 

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Mahdihood, Muhammad Al-Nafs al-Zakiyya, Caliph Mahdi

Abbâsȋler Döneminin İlk Mehdisi Muhammed b. Abdullah ve Onun Mehdiliği ile İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi

Öz

Tarih ve hadis kaynaklarımızda adaleti yeryüzüne hâkim kılacak kurtarıcı kişiyi ifade eden mehdinin farklı özelliklerini belirten rivayetler mevcuttur. “İsmi ismime, babasının ismi babamın ismine uygun” şeklinde tarif edilen mehdi hadisinin tarihte ilişkilendirildiği ilk kişi, Hz. Hasan’ın torunlarından “Nefsü’z-Zekiyye” lakaplı Muhammed b. Abdullah’tır. Böylece o, Abbâsî Devleti’ndeki ilk mehdi olarak kaynaklara yansımıştır. İlk defa Mugîre b. Saîd tarafından ona mehdi denildiği ve onun ilgili rivayeti delil olarak getirdiği görülmektedir. Dolayısıyla rivayetin Şiî eğilimli kaynaklara girişinin kaynağı burası olmalıdır. Öte taraftan aynı rivayetler, Üçüncü Abbâsî Halifesi Muhammed b. Abdullah için de kullanılmıştır. Hatta onun Mehdi lakabı kaynaklarımızda adının önüne geçmiştir. Böylece rivayetimiz Sünnî kaynaklarda da görülmeye başlamış ve hadis kaynaklarında ilgili mehdi rivayetleri yerini almıştır. 

Sünnî kaynaklarda konumuzla ilgili olan mehdi rivayetleri, Ebû Dâvud ve Tirmizî’nin sünenlerinde ve başka hadis kaynaklarında geçmektedir. Dört farklı şekilde gördüğümüz hadis rivayetlerinin senetleri genel itibariyle zayıftır. Hasen olduğu kabul edilen bir rivayetin senedindeki Ebü’n-Nücûd Âsım b. Behdele’nin iyi bir kıraat âlimi olmakla birlikte hadisçiliğinde ihtilaf vardır. 

Konumuzla ilgili mehdi rivayeti birçok tarih kaynağımızda nakledilmiştir. Ancak bunun, bazı tarihçiler tarafından Muhammed Nefsü’z-Zekiyye, bazıları tarafından ise Üçüncü Abbâsî Halifesi Muhammed b. Abdullah ile ilişkilendirilmesi dikkat çekmektedir. Hatta söz konusu rivayetin Abbâsî Halifesi Müstekfî’nin oğlu Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdullah için de kullanıldığı ifade edilmiştir. Bu durum da hadis ilmi açısından zayıf olan rivayetin, tarihin farklı dönemlerinde siyasete malzeme olarak kullanıldığını açıkça ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Mehdilik, Muhammed Nefsü’z-Zekiyye, Halife Mehdi

Kaynakça

• ABDÜLKĀHİR BAĞDÂDÎ, Ebû Mansûr b. Tâhir et-Temîmî (429/1037-38). el-Fark beyne’l-Fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 2. basım, 1977.
• ABDÜLMUHSİN B. HAMD. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. el-Mektebetü’ş-Şamile.
• AKGÜN, Hüseyin. “Mehdilik Hadislerinin Hadis Rivayet Coğrafyası Açısından İncelenmesi”. Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi V/2 (İstanbul 2019), 311-331.
• ASLANOĞLU, Mert. “Hz. Mehdi’nin İsmi Ne Olacaktır?”. http://mertaslanoglu.blogspot.com/2013/08/hz_18.html, mertaslanoglu.blogspot.com. Erişim 13.01.2020.
• ATVAN, Hüseyin. ed-Da‘vetü’l-Abbâsiyye, Mebâdi‘ ve Esâlib. Beyrut, 1984.
• AĞIRMAN, Cemal. “Kütüb-i Tis’a Kaynaklarında Yer Alan Mehdî ile İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi ve Bu Rivayetlerle İlgili Yapılan Yorumlar”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri Editörler: Mehmet Tıraşçı vd. II/336-362. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• AHMED B. HANBEL, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî (241/855). el-Ilel ve Ma‘rifeti’r-Ricâl. thk: Vasıyyüllâh b. Muhammed Abbâs. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2. basım, 2001.
• ALİ EL-KÂRÎ, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân el-Herevî (1014/1605). Mirkâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâtü’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• AŞIKKUTLU, Emin. “Cerh ve Ta’dîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. VII/394-401. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• AYDINLI, Abdullah. “Muan‘an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXX/326. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• AZÎMÂBÂDÎ, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî (1911). Avnü’l-Ma’bûd Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1415.
• BELÂZURÎ, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892). Ensâbü'l-Eşrâf. thk: Süheyl Zekkâr-Riyad ez-Ziriklî. Beyrut, 1996.
• BESTEVÎ, Abdülalîm Abdülazîm. el-Mevsûa fî Ehâdîsi’l-Mehdî ed-Daîfeti ve’l-Mevdûati. Mekke: Dâru İbn Hazm, 1999. ………, el-Mehdiyyü’l-Müntezar fî Davi’l-Ehâdîs ve’l-Âsâri’s-Sahîha, Mekke: Dâru İbn Hazm, 1999.
• BEZZÂR, Ebûbekir Ahmed b. Amr el-Basrî (292/905). Müsnedü’l-Bezzâr. thk: Mahfûzu’r-Rahmân vd. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hıkem, 2009.
• BOZKURT, Nahide. Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• ÇELİK, Ali. “Nuaym bin Hammâd'ın Hadisçiliği ve ‘Kitâbu'l-Fiten’i Üzerine Bir Değerlendirme”. Dinî Araştırmalar II/6 (Ocak-Nisan 2000) 99-118.
• DÂREKUTNÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer (385/995). el-Ilelü’l-Vâride fî Ehâdîsi’n-Nebeviyye. thk: Mahfûzurrahmân Zeynullah es-Selefî. Riyad: Dâru Taybe, 1985.
• Ed-DÛRÎ, Abdülaziz. “Abbâsî Propagandası Sürecinde ve Abbâsîler’in İlk Asrında Mehdî Tasavvuru”. çev: M. Bahaüddin Varol, İstem, II/3 (2004), 219-231.
• DURMUŞ, Mehmet Ali. Mitolojik Kurtarıcı Mehdi. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. basım, 2015.
• EBÛ ZÜR‘A, Ubeydullāh b. Abdilkerîm er-Râzî (264/878). Kitâbü’d-Duafâ‘. Medine: Imâdetü’l-Bahsi’l-Ilmî,1982.
• EBÜ’L-FEREC İSFAHÂNÎ, Alî b. el-Hüseyn (356/967). Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk: Seyyid Ahmet Sakr. Beyrut: Dâru’l-Marife, trs.
• EREN, Muhammed Emin. “Olgudan Rivayete Ya da Yorumun Rivayetleşmesi: Nu'aym b. Hammâd'a Ait Bir Rivayetin Tahlili”. İslam ve Yorum -Temel Tartışmalar, İmkanlar ve Sorunlar-. Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Fikret Karaman. II/651-661. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• ESER, Mithat. Abbâsîlerin İlk Döneminde Seyyidler ve Şerifler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• GÜNEŞ, Hüseyin. “İslam Tarihinin İlk Mehdisi: Muhammed b. Hanefiyye”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Editörler: Mehmet Tıraşçı vd. 136-158. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• GÜZEL, Ahmet. Abbâsî Halifesi Mehdi b. Mansûr. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2012. ................., “Ebû Ca’fer el-Mansûr ve Muhammed en-Nefsüzzekiyye Arasındaki Siyasî Mücadelede Mehdî Anlayışının Rolü”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Editörler: Mehmet Tıraşçı vd. 49-66. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî (463/1071). Târîhu Bağdâd. thk: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• ICLÎ, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh (261/875). Târîhu’s-Sikât. Mekke: Dâru’l-Bâz, 1984.
• İBN ADÎ, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî el-Cürcânî (365/976). el-Kâmil fî Duʿafâʾi’r-Ricâl. thk: Âdil Ahmet Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: el-Kütübü’l-Ilmiyye, 1997.
• İBN ASÂKİR, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (571/1176). Târîhu Medîneti Dımeşk. thk: Ömer b. Garâme el-Amravî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali (597/1201). el-Muntaẓam fî Târîḫi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk: Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1992.
• İBN EBÎ HÂTİM, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed er-Râzî (327/938). el-Cerḥ ve’t-Taʿdîl. Haydarâbâd: Tab‘atü Meclisi Dâireti’l-Meârifi’l-Osmânî, 1952.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232). el-Kâmil fi’t-Târîh. thk: Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• İBN HACER, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî (852/1448). Tehzîbü’t-Tehzîb. Hindistan: Matbaatü Dâireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1326. …………, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe. thk: Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1415.
• İBN HALDÛN, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (808/1406). Kitâbü’l-Iber ve Dîvânü’l-Mübtedeʾ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men-Âs̱arahüm min-ẕevi’s-Sulṭâni’l-Ekber. thk: Halil Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İBN HIBBÂN, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî, (354/965). Kitâbü’s-Sikât. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973. …………, el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn. thk: Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Riyad: Dâru’s-Sumayî, 2000.
• İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer (774/1372). en-Nihâye fi’l-Fiten ve’l-Melâhım. thk: Muhammed Ahmed Abdülaziz. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1988. ……….., el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İBN MANZÛR, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî er-Rüveyfiî (711/1311). Muhtasaru Târîhi Medîneti Dımeşk. thk: Rûhiyye en-Nehhâs vd. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İBN MİSKEVEYH, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed el-Hâzin (421/1030). Tecâribü’l-Ümem ve Teʿâkibü’l-Himem. thk: Ebü’l-Kasım İmâmî. Tahran: Serûş, 2. basım, 2000.
• İBN RECEB EL-HANBELÎ, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed el-Bağdâdî ed-Dımaşkî (795/1393). Şerhu Ileli’t-Tirmizî. thk: Hemmâm Abdürrahim Saîd. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• İBN SA‘D, Ebû Abdillâh Muhammed (230/845). et-Tabakâtü’l-Kübrâ. thk: Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Ilmiyye, 1990.
• İBN ŞÂHÎN, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed Bağdâdî (385/996). Târîhu Esmâi’s-Sikât. thk: Subhî es-Sâmerrâî. Kuveyt: ed-Dâru’s-Selefiyye,1984.
• İBN TEYMİYE, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî (ö. 728/1328). Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye. thk: Muhammed Reşad Sâlim. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suudü’l-İslamiyye, 1986.
• İBNÜ’T-TIKTAKÂ, Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ (709/1309). el-Fahrî fi'l Adâbi's-Sultâniyye ve'd-Düveli'l-İslâmiyye. thk: Abdülkadir Muhammed Mâyû. Beyrut: Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, 1997.
• İLHAN, Avni. Mehdîlik. İstanbul: Akyay Kaynak Yayınları, 1976. ……., “Kütübü Sittedeki Hadislere Göre Mehdilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (İzmir 1992), 101-124.
• KILIÇ, Hulusi. “Ebü’l-Ferec İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. X/316-318. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• MAKDİSÎ, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (355/966’dan sonra). el-Bed‘ü ve’t-Târîh. Porsaid: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, trs.
• MES‘ÛDÎ, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (345/956). et-Tenbîh ve’l-İşrâf. thk: Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kahire: Mektebetü’ş-Şarkı’l-İslâmiyye, 1938.
• MİZZÎ, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân (742/1341). Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• MUHSİN EL-EMÎN, Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm el-Hüseynî el-Âmilî (1952). A‘yânü’ş-Şîa. thk: Hasan el-Emîn. Beyrut, 1986.
• NUAYM B. HAMMÂD, Ebû Abdillâh el-Huzâî el-Mervezî (228/843). Kitâbü’l-Fiten. thk: Semîr b. Emîr ez-Züheyrî. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412.
• ÖZ, Mustafa. “Muhammed b. Abdullah el-Mehdi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXX/489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 2005. SAFEDÎ, Salâhuddîn Halil b. Aybek (764/1363). Kitabü’l-Vâfi bi’l-Vefeyât. thk: Ahmed Arnaûd-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000.
• SARI, Mehmet Ali. “Âsım b. Behdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. III/475-476. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr eş-Şâfiî (911/1505). Târîhu’l-Hulefâʾ. thk: Hamdi Demirtaş. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 2004. …….., el-Urfü’l-Verdî fî aḫbâri’l-Mehdî. thk: Ebû Ya‘lâ el-Beyzâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2006.
• ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm (548/1153). el-Milel ve’n-Niḥal. Müessesetü’l-Halebî, Mektebetü’ş-Şâmile.
• TABERÂNÎ, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed (360/971). Mu‘cemü’l-Kebîr. thk: Hamdi Abdülmecit. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
• TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (310/922). Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 2. basım, 1387.
• TOPALOĞLU, Fatih. “Şîa’daki Mehdi İnancının Zerdüştlükle İlişkisi”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Editörler: Mehmet Tıraşçı vd. 101-116. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• TUCKER, William F. “Asiler ve Gnostikler: el-Muğire İbn Sa’id ve Muğiriyye”. çev: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 5 (1982), 203-216.
• UKAYLÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr (322/934). ed-Duafâü’l-Kebîr. thk: Abdülmu‘tî Emin el-Kal‘acî. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Ilmiyye, 1984.
• UYAR, Gülgün. Ehl-i Beyt, İslam Tarihinde Ali-Fatıma Evladı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2004.
• VAROL, M. Bahaüddin. Hilafet Mücadelesinde Ehl-i Beyt Nesli. Konya: Yediveren Kitap, 2004.
• YA‘KÛBÎ, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca’fer el-Abbâsî (284/897). Târihu’l-Ya‘kûbî. Beyrut, 1995.
• YAVUZ, Yusuf Şevki. “Mehdi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXVIII/371-374. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• YÜCEL, Ahmet. “Mehdi Hadislerinin Temel Kaynaklarındaki Anlamı”. Beklenen Kurtarıcı İnancı. Editör: Yusuf Şevki Yavuz. 141-173. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347). Târîhu’l-İslâm, thk: Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kütibi’l-Arabî, 2. basım, 1993. ………, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. thk: Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985. ………, Tehzîbü Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk: Guneym Abbâs Guneym–Mecdî Seyyid Emîn. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 2004. ………, Mîzânü’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. thk: Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1963.
• ZİRİKLÎ, Hayruddîn (1396/1976). el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 15. basım, 2002.
• ZORLU, Cem. Abbâsîlere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.