İbnü’l-Cevzî’nin nezâir anlayışının sorunları

Yıl 2020, Cilt: 2020 Sayı: 43, 129 - 168, 30.11.2020

Mustafa Karagöz

https://doi.org/10.28949/bilimname.801965

Öz

Günümüze ulaşan ilk eser olması hasebiyle Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir’i bir milat kabul edildiği takdirde, vücûh ve nezâirle ilgili eserlerin oldukça erken bir dönemden itibaren telif edildiği söylenebilir. Konuyla ilgili birçok eser telif edilmiş olmasına karşın, İbnü’l-Cevzî’den önceki müellifler vücûh ve nezâire dair herhangi bir tanım yapmamıştır. İbnü’l-Cevzî “vücûh ve nezâir”i, “bir kelimeden Kur’an’ın farklı yerlerinde farklı anlamlar kastedilmesi” diye tarif etmiş, devamında “nezâirin lafızlarda, vücûhun ise manalarda bulunduğu”nu söylemiştir. Bu tarif klasik dönemde İbn Teymiye, Zerkeşî, Süyûtî ve Taşköprîzâde tarafından eleştirilmiştir. Söz konusu eleştiriler nedeniyle olsa gerek, Kâtip Çelebî ve muhtemel başka istisnalar dışında, İbnü’l-Cevzî’nin tanımını benimseyen yok gibidir. Son dönemde de çeşitli eleştiriler yöneltilmekle birlikte, İbnü’l-Cevzî’nin tanımı bazı araştırmacılar tarafından benimsenmiş, bunun en uygun nezâir tanımı olduğu öne sürülmüştür. Fakat İbnü’l-Cevzî’nin tarifi konuyla ilgili eserlerin muhteva ve üslûbü açısından bazı sorunlar taşımaktadır. Makalede İbnü’l-Cevzî’nin nezâir anlayışının, vücûh-nezâir literatürünün üslûbu çerçevesinde değerlendirilmesi ve sorunlu yönlerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu kapsamda sekiz eser çerçevesinde ve “maraz” lafzı örneğinde vücûh ve nezâir literatürünün üslûbu tanıtılacak, bu sayede İbnü’l-Cevzî’nin tarifinin tahlili yapılacaktır. Böylece ilgili eserlerin muhteva ve üslûbuna en yakın anlayışın tespitine katkı sunulması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, vücûh, nezâir, İbnü’l-Cevzî

The problems of ibn al-Jawzī’s conception of naẓāir

Öz

The oldest surviving work on al-wujūh wa’l-naẓāir is Mukātil ibn Sulayman’s (d. 150/767) work. Consequent to being the oldest surviving work on this subject, if Mukātil ibn Sulayman’s al-Wujūh wa’l-Naẓāir is accepted as a milestone, it could be said that works on “al-wujūh wa’l-naẓāir” date back to the early period of Islam. Except for the work of al-Hakīm al-Tirmidhī (d. 320/932) named Tahsīl al-Naẓāiri'l-Qur’ān, in the works written about al-wujūh wa’l-naẓāir, wujūh refers to “the words in the Qur’an that signifies two or more meanings”. As for al-naẓāir, it is equivalent to “other instances where the words used for different meanings in the Qur’an is mentioned or repeated with any of these meanings.”

In the light of study and review of the literature on al-wujūh wa’l-naẓāir, as well as the opinions expressed on the subject, we think that it would be appropriate to understand these terms (al-wujūh wa’l-naẓāir), in the way it has been stated above. Although, it is observed that different definitions are made especially regarding al-naẓāir. The fact that the authors before Ibn al-Jawzī (d. 597/1201) did not define al-wujūh wa’l-naẓāir can be regarded as the most important reason for these different definitions. In addition, it is possible to say that there are other reasons for the emergence of different definitions.

Ibn al-Jawzī, who defines “al-wujūh wa’l-naẓāir” as “the words signifying different meanings in different parts of the Qur’an”, at the end of his definition, he used an expression implies that “al-naẓāir refers to the words while al-wujūh refers to the meanings”. This definition was criticized in the classical era by scholars like Ibn Taymiyyah (d. 728/1328), al-Zarkashī (d. 794/1392), al-Suyūtī (d. 911/1505) and Tashkoprīzāde (d. 968/1561). Indeed, Ibn al-Jawzī’s definition has some problems from the point of the content and methodology of the works related to the subject. The fact that Ibn al-Jawzī’s conception of al-wujūh wa’l-naẓāir, was not adopted by many in the classical era, in exception of Kātip Celebī (d. 1067/1657), could be explained by the criticisms of the scholars mentioned and his definition’s incompatibility with the content of the literature in question. Ibn al-Jawzī’s conception has also been criticized by some scholars and researchers of the modern era. However, in recent years, there have been some who have adopted and reintroduced the definition.

Despite being severally criticized both in the past and today, the adoption and defence of Ibn al-Jawzī’s conception of al-naẓāir in some recent studies shows that the previous criticisms did not fully realize their goal or were not understood. Thus, this situation necessitates addressing the issue in detail in a separate study.

It is a fact that Ibn al-Jawzī’s definition does not fully reflect the reality, therefore it has been subject to various criticisms, and this definition has not received much acceptance in the historical process. In fact, it does not even carry weight like another definition that describes al-naẓāir as synonymy. Therefore, it can be thought that this definition is not worth being discussed, and that rather than incorrectness of Ibn al-Jawzī’s definition, there should be more emphasis on the one that defines al-naẓāir as synonymy. In spite of that, addressing the problem of defining al-naẓāir as synonymy is not included among the main objectives of this studies because the definition is fast losing effect and its incorrectness is being accepted. Moreover, its inconsistence with the content of the literature has been discussed in many other studies. However, the fact that some researchers who published some works about al-wujūh wa’l-naẓāir, stated Ibn al-Jawzī’s definition as the only definition in their introductory chapter, or in cases where even if they stated other definitions, their preference for Ibn al-Jawzī’s definition, is the clearest indicator of the confusion on this subject. Also, the fact that some new research have made a great deal of effort to prove Ibn al-Jawzī’s definition as correct, necessitated appraisal of Ibn al-Jawzī’s conception of al-naẓāir specially.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-wujūh, al-naẓāir, Ibn al-Jawzī

Kaynakça

• ABACI, Harun. Kur’ân’ın Mâtürîdî Yorumu: Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Mu’tezile Tenkidinin Dilbilimsel Temelleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• ABAY, Muhammet. “Tefsir Usulü’nün Neşrine Dair”. İçinde Tefsir ve Hadis Ders Notları (M. Tayyip Okiç), editör Muhammet Abay ve Hayati Yılmaz, 21-23. Ankara: Atlas Yayınları, 2017.
• ABDÜLÂL SÂLİM MEKREM. el-Müşterekü’l-lafzî fi’l-hakli’l-Kur’ânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1996.
• ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
• AHMED FERÎD EL-MEZÎDÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm (Mukâtil), 4-10. Beyrut: Dâr’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• ALTUNTAŞ, Halil. “el-Vücûh ve’n-Nezâir”. Diyanet İlmi Dergi 26, sy 1 (1990): 13-29.
• ARABACI, Emine. “Ya’kub Afvî ve Netîcetü’t-Tefâsîr Adlı Eserindeki Tefsir Metodu”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4, sy 1 (2020): 77-110.
• ARABÎ ABDÜLHAMİD ALİ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Vücûh ve’n-nezâir li-elfâzı Kitâbillâhi’l-azîz (Dâmegânî), 3-35. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• AYDIN, İsmail. Kur’ân’ın Filolojik Yorumu: Tarihsel Gelişim ve Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• AYDIN, İsmail. “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11, sy 1 (2011): 37-63.
• BUREYK B. SA‘ÎD, Âl-i Hâsin el-Karnî. Külliyyâtü’l-elfâz fi’t-tefsîr: dirâse nazariyye tatbîkiyye. Riyad: Merkezü âlemi’t-tıbâ‘a, 1426.
• CELAL EL-ASYÛTÎ. “Mukaddime fî ilmi’l-vücûh”. İçinde Vücûhü’l-Kur’âni’l-kerîm (Hîrî), 3-10. Beyrut: Kitâb nâşirûn, 2011.
• ÇETİN, Mustafa. “Kur’an’da Vücuh ve Nazair”. Diyanet İlmi Dergi 25, sy 3 (1989): 97-127.
• ÇONKOR, Burhan. “Kur’an-ı Kerim’de Bir Nezâir Örneği Olarak Cehennem Anlamında Kullanılan Lafızlar”. İçinde İlahiyat Araştırmaları II, editör Münir Yıldırım. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2020.
• DÂMEGÂNÎ, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed. el-Vücûh ve’n-nezâir li-elfâzı Kitâbillâhi’l-azîz. Editör Arabî Abdülhamid Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• DİVLEKCİ, Celaleddin. “Kur’an’da Bazı Kelimelerin Kullanım Özelliklerine Dair Genel Kaideler”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6, sy 1 (2017): 86-104.
• DİVLEKCİ, Celaleddin. “Kur’an’da Eşanlamlılık (Terâdüf) Olgusu (I)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 7 (2000): 149-69.
• EBÛ HİLAL EL-ASKERİ. el-Vücûh ve’n-nezâir. Editör Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, 2007.
• EROĞLU, Ali. Kur’ân Tarihi ve Kur’an İlimleri Üzerine. Erzurum: EKEV Erzincan Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2002.
• FATIMA YUSUF EL-HIYEMÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Vücûh ve’n-nezâir li-elfâzı Kitâbillâhi’l-azîz ve meânîhâ (Dâmegânî), editör Fatıma Yusuf el-Hıyemî, 7-39. Dımaşk: Mektebetü’l-Fârâbî, 1998.
• GEZGİN, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• GÜL, Ahmet. “Sahâbe Tefsirinde Dil Olgusu”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 15 (2016): 175-86.
• GÜVEN, Şahin. Kur’an’ın Anlaşılmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV, 2017.
• HAKÎM ET-TİRMİZÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Tahsîlu nezâiri’l-Kur’ân. Editör Hüsnî Nasr Zeydân. Kahire: Matbaatü’s-sa‘âdet, 1969.
• HARUN B. MUSA. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm. Editör Hâtim Salih ed-Dâmin. Bağdat: Vizâratü’s-sekâfe ve’l-i‘lâm, 1988.
• HÂTİM SALİH ED-DÂMİN. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm (Harun b. Musa), 7-25. Bağdat: Vizâratü’s-sekâfe ve’l-i‘lâm, 1988.
• HÂTİM SÂLİH ED-DÂMİN. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm (Mukâtil b. Süleyman), 5-17. Dubâi: Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-sekâfe ve’t-türâs, 2006.
• HİND ŞELEBÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde et-Tesârîf (Yahya b. Sellâm), 10-92. Tunus: eş-Şirketü’t-Tunûsiyye, 1979.
• HÎRÎ, Ebû Abdirrahmân İsmail b. Ahmed ed-Darîr en-Nîsâbûrî. Vücûhü’l-Kur’âni’l-kerîm. Editör Necef Arşî. Meşhed: Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 1422.
• İBN AKÎLE EL-MEKKÎ. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. Şârika: Camiatü’ş-Şârika, 2006.
• İBN TEYMİYE, Takıyyüddin Ahmed. Mecmû‘u fetâvâ. Medine: Mücemmau’l-Melik Fahd, 2004.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemalüddin. Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzır fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1987.
• KANNEVCÎ, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddık Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî. Ebcedü’l-Ulûm. Editör Abdülcebbâr Zekkâr. Dımaşk: Menşûratü Vizâreti’s-sekâfe ve’l-irşadi’l-kavmî, 1978.
• KARA, Ömer. “Kur’an Lafızlarına Dair İlimler”. İçinde Tefsir Tarihi ve Usulü, editör Bahattin Dartma, 157-83. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2010.
• KARAGÖZ, Mustafa. “İbn Teymiye’nin Vücûh ve Nezâir Tanımının Etkileri ve Sorunları”. Bilimname 36, sy 2 (2018): 261-91.
• KARAGÖZ, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanımlanması Sorunu-”. İçinde Tarihte ve Günümüzde Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü (İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Araştırmaları Yaz Akademisi I, 18-23 Ağustos 2008 İstanbul), 441-75. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2009.
• KÂTİP ÇELEBÎ, Mustafa b. Abdullah Hacı Halife. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-funûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• KAYA, Mehmet. “İ’râb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği-”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• KAYA, Süleyman. Tahsîlu Nezâiri’l-Kur’ân Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• KURT, İsmail. “Kur’ân Lügatlerinin Doğuşu ve Gelişimi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 45 (2017): 81-122.
• MADEN, Şükrü. “Kur’ân’ın Lafızlarını İnceleyen İlimler”. İçinde Tefsir Usûlü, editör Ali Rıza Gül ve Ali Karataş, 49-90. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
• MADEN, Şükrü. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ânındaki Meçhul Kaynağı Ebû Avsece ve Dilbilimsel Tefsire Dair Açıklamaları Üzerine Bir İnceleme”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 14 (2019): 410-36.
• MERTOĞLU, Mehmet Suat. “Vücûh ve Nezâir”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43:141-43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• MUHAMMED ABDÜLKERİM KAZIM ER-RÂZÎ. “Dirâse”. İçinde Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzır fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir (İbnü’l-Cevzî), 17-78. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1987.
• MUHAMMED EL-MISRÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-elfâzi’l-Kur’ân elletî terâdefet mebânîhâ ve tenevve‘at meânîhâ (Seâlibî), editör Muhammed el-Mısrî, 7-32. Dımaşk: Sa’düddîn li’tibâ‘a ve’n-neşr, 1984.
• MUKÂTİL B. SÜLEYMAN. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm. Editör Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dubâi: Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-sekâfe ve’t-türâs, 2006.
• MÜNECCİD, Muhammed Nureddin. el-İştirâkü’l-lafzî fi’l-Kur’âni’l-kerîm beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1999.
• MÜSÂİD B. SÜLEYMAN, Nâsır et-Tayyâr. et-Tefsiru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-kerîm. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422.
• NECEF ARŞÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. İçinde Vücûhü’l-Kur’âni’l-kerîm (Hîrî), editör Necef Arşî, 13-50. Meşhed: Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 1422.
• OKİÇ, M. Tayyip. Tefsir ve Hadis Ders Notları. Editör Muhammet Abay ve Hayati Yılmaz. Ankara: Atlas Yayınları, 2017.
• OKUYAN, Mehmet. Çokanlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2015.
• ORAL, Hüseyin. “Kur’ân’ı Anlamanın İmkânı: Erken Dönem Dil Verilerinin Kronolojik Değeri”. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2020.
• ÖĞMÜŞ, Harun. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. Çeviren Halil Aldemir. İstanbul: İFAV, 2015.
• ÖZDEMİR, Faruk. “Semantik ve Analitik Açıdan Kur’ân’da ‘Maraz’ ve Türevleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, sy 12 (2015): 49-76.
• ÖZEK, Ali. “Birinci Kısım (Naşirin Hazırladığı Giriş)”. İçinde el-Vücûh ve’n-nazâir (Mukâtil), 9-35. İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993.
• RÂFİÎ, Mustafa Sadık. İ‘câzü’l-Kur’ân ve’l-belâgatü’n-nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1973.
• SEÂLİBÎ, Abdülmelik b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-elfâzi’l-Kur’ân elletî terâdefet mebânîhâ ve tenevve‘at meânîhâ. Editör Muhammed el-Mısrî. Dımaşk: Sa’düddîn li’tibâ‘a ve’n-neşr, 1984.
• SIRAKAYA, Selma. “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsiri ile el-Vücûh ve’n Nezâir Adlı Eserinin Mukayesesi”. Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi, 2013.
• SÜYÛTÎ, Celaleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• TAŞKÖPRÎZÂDE AHMED EFENDİ. Miftâhü’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûati’l-ulûm. Editör Kamil Kamil Bekrî ve Abdülvehhab Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
• TÜRCAN, Selim. “Özgün Bir Nakil Biçimi Olarak Vücûh ve Nezâir Edebiyatı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, sy 18 (2010): 99-124.
• YAHYA B. SELLÂM. et-Tesârîf. Editör Hind Şelebî. Tunus: eş-Şirketü’t-Tunûsiyye, 1979.
• YALDIZLI, Hasan. “Râgıb İsfahânî’nin Müfredât Adlı Eseri ve Dilbilimsel Tefsir Açısından Değeri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2020.
• YALDIZLI, Hasan. “‘Vücûh’ ve ‘Nezâir’ Hakkında Yapılan Tanımlara Dair Bir Değerlendirme”. İslâm Araştırmaları Dergisi, sy 31 (2014): 1-33.
• YALDIZLI, Hasan. “Vücûh ve Nezâir İlmi ve Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• YILDIZ, İbrahim. “Vücûh ve Nezâir İlmine Bir Katkı: İbn Fâris’in ‘Efrâdü Kelimâti’l-Kur’âni’l-Azîz’ Adlı Eserinde Olmayan Bazı Efrâd Kelimeler”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS], sy 74 (2019): 373-86.
• YÜKSEL, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• ZERKEŞÎ, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 2006.