Mathematical Sciences in Istanbul during the Ottoman Classical Period

Yıl 2021, Sayı: 45, 79 - 119, 31.10.2021

Elif Baga

https://doi.org/10.28949/bilimname.855277

Öz

ABSTRACT
During its long stay on the stage of history, the Ottoman state had significant effects in almost every aspect, from science to art, from politics to the military, from economy to international relations. On the other hand, the number of studies on the Ottoman scientific tradition is very low. Thus, the History of Ottoman Mathematical Literature, History of Astronomy Literature During the Ottoman Period, History of Music Literature During the Ottoman Period and other books of the series in the fields of natural and applied sciences, astrology, military and geography are almost the only reference sources. When it comes to mathematical sciences, it is seen that much more new research is needed. Therefore, this article will be based on the classical period, which is less studied than the last period of the Ottoman Empire. Considering the mathematical works produced and used in the Ottoman science tradition, it would be appropriate to accept the classical period of mathematical sciences between the XIV and XVIII centuries. It was aimed to give general information about the superficial content of mathematics produced, learned, taught, used, widespread and transferred in this period, the places where these actions related to mathematics took place and the areas in which the aforementioned mathematics is closely related. Thus, it was aimed to show how much mathematics was intertwined with daily life, city, architecture, aesthetics, management and economy through the city that best represented the Ottoman Empire, namely the capital Istanbul. For this purpose, the research is divided into three main sections after a general introduction. In the introduction part, the scope, purpose and boundaries are put forward through a general explanation of the concepts mentioned in the title of the study. In the first chapter, theoretical and practical major mathematical sciences are introduced through basic works, taking into account a distinction between sciences that produce mathematical knowledge and sciences that use mathematical knowledge. Although mathematical sciences are not divided into theoretical and applied in the classical classification of sciences, such a path has been followed here for pedagogical purposes. However common feature of all sciences introduced here is that they are included in the classical classification of sciences under the umbrella of mathematical sciences. By theoretical mathematics sciences, the pure mental branches of mathematics that are executed not for an external cause or necessity, but only for itself, which contain laws and rules that do not have to exist in the external world are meant. The main theoretical mathematical sciences are ilm-i adad, ilm-i hisab, ilm-i handasa, ilm-i jabr. With the practical mathematics sciences, it is meant the areas where the laws produced by the theoretical branches of mathematics are used for a purpose other than producing mathematical knowledge in order to achieve practical purposes. Main practical mathematics sciences are ilm-i misaha, ilm-i hay'at, ilm-i mikat, ilm-i faraid, ilm-i music, ilm-i hiyal, ilm-i manazir. In the second part, four of the places where mathematical sciences were produced in Istanbul in the Ottoman classical period are explained. These are madrasahs, timekeeping houses (muvakkithanas), finance offices and Istanbul observatory. In the classical period, in the Ottoman geography in general, and in the capital Istanbul in particular, mathematical sciences were learned not only through formal education and training in schools and madrasahs, but as autodidactic, home education with a private teacher and apprenticeship to a craftsman. However, here, mathematics education in madrasahs, timekeeping houses (muvakkithanas), finance offices and Istanbul Observatory is presented, as more data can be accessed about it and it represents institutional education. In the third chapter, the most important fields in which mathematical sciences are used are introduced as architecture, fine arts, law and military. In fact, this chapter shows much better how closely mathematics was related to the art of living in the Ottoman geography in general and in Istanbul in the classical period. Because it reveals the effect of mathematical sciences on the provision of law, justice, zoning, urbanism, architecture, art and security, which are integral parts of peaceful life in society. As a result of all these, it was revealed that the production and use of mathematical sciences in the Ottoman classical period was not limited to a few fields such as accounting and land measurement, and contrary to popular belief, many fields of mathematics, whether theoretical or applied, were in circulation at different levels in different channels. Therefore, it has been shown that the concepts of mathematical precision and accuracy come to the fore in the knowledge produced or work done in any field.

Anahtar Kelimeler

History of Mathematics, Ottoman mathematics, Ottoman classical period, Istanbul

Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul’da Matematik İlimler

Öz

ÖZ
Osmanlı devleti tarih sahnesinde kaldığı uzun süre boyunca ilimden sanata, siyasetten askeriyeye, ekonomiden uluslararası ilişkilere kadar hemen hemen her yönden önemli tesirlerde bulunmuştur. Buna mukabil, Osmanlı ilim geleneği üzerine yapılan çalışmaların sayısı cüzi seviyededir. Öyle ki, matematik, astronomi, tabii ve tatbiki ilimler, askeriye, coğrafya ve musiki alanlarında ayrı ayrı yayınlanan Osmanlı Literatür Tarihleri hemen hemen tek başvuru kaynağıdır. Matematik ilimler söz konusu olduğunda ise çok daha fazla yeni araştırmaya ihtiyaç duyulduğu görülür. Bundan mülhem bu makalede Osmanlının son dönemine nispetle daha az çalışmaya konu olan klasik döneminde üretilen, öğrenilen, öğretilen, kullanılan, yaygınlaşan ve aktarılan matematiğin yüzeysel bir içeriği, matematikle ilgili bu eylemlerin gerçekleştiği mekanlar ve mezkûr matematiğin yakın ilişkide bulunduğu alanlar hakkında genel bilgiler verilmesi amaçlanmıştır. Böylece matematiğin, Osmanlıyı en iyi temsil eden şehir, yani başkent İstanbul üzerinden günlük yaşamla, şehirle, mimariyle, estetikle, yönetimle, ekonomiyle ne kadar iç içe olduğunun gösterilmesi hedeflenmiştir. Bunun için araştırma, genel bir girişin ardından matematik ilimler, bu ilimlerin üretildiği mekanlar ve matematik ilimlerin ortak çalıştığı ilimler olmak üzere üç ana bölüme ayrılmıştır. Tüm bunlar neticesinde de Osmanlı klasik döneminde matematik ilimlerin üretim ve kullanımının, muhasebe ve arazi ölçümü gibi birkaç saha ile sınırlı olmadığı, sanılanın aksine ister teorik ister uygulamalı birçok matematik alanının farklı mecralarda farklı seviyelerde tedavülde olduğu, dolayısıyla herhangi bir alanda üretilen bilgide veya yapılan işte matematiksel kesinlik ve doğruluk kavramlarının öne çıktığı gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Matematik tarihi, Osmanlı matematiği, Osmanlı klasik dönemi, İstanbul

Kaynakça

• Agoston, Gabor ve Bruce Alan Masters. Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing, 2010.
• Ahmed Efendi, Taşköprüzâde. Miftâhu’s-saʿâde ve miṣbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l-ʿulûm. 1. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Âmilî, Bahauddin. Hulâsatü’l-Hisâb. Thk. Celal Şevki. Kahire, 1981.
• Ayduz, Salim. “Ottoman Time Keeping Houses: Muwaqqitkhānas”, Etudes balkaniques/Académie bulgare des sciences, Institut d'études balkaniques 2 (2017): 214-229.
• Aydüz, Salim. “Osmanlı Astronomi Müesseseleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/4 (2004): 411-453.
• Aydüz, Salim. “İstanbul'da Zamanın Nabzını Tutan Mekanlar: Muvakkithaneler”. İstanbul Dergisi 51 (2004) 92-98.
• Aydüz, Salim. “Osmanlı Askerî Teknoloji Tarihi: Ateşli Silâhlar”. TALİD c. 2, S. 4, 2004, s. 265-295.
• Aydüz, Salim. İstanbul Muvakkithaneleri ve Muvakkitleri. İstanbul: İBB Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı, 2009.
• Baga, Elif. Osmanlı Klasik Dönemde Cebir. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Baga, Elif. “İslâm Matematik Tarihinde Yüksek Dereceden Denklemler İçin Genel Çözüm Yöntemi Arayışları: İrşâdu’t-tullâb Örneği”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 1/1 (2014): 117-139.
• Baga, Elif. “İslam Matematik Tarihinde Hisâbî Cebir Geleneği ve IX/XV. Asırdaki Zirvesi: İbnü’l-Hâim’in el-Mümti‘Adlı Eseri”, Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 3/2 (2017): 69-125.
• Baga, Elif. “XVII. ve XVIII. Yy.’da Osmanlı Matematik Eğitiminin İzini Sürmek: Ömer El-Çellî’nin Bahâî Şerhi”. Keşf-i Kadîmden Vaz’-ı Cedîde: İslâm Bilim Tarihi ve Felsefesi. ed. İbrahim Özcoşar vd. İstanbul: Divan Kitap, 2019.
• el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir. el-Tekmile fi’l-Hisâb. thk. Ahmed Selim Saîdân. Kuveyt: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1985.
• Bardakoğlu, Ali. “Ferâiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/feraiz
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826), İstanbul: Eren, 1995.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/medrese#1
• Brentjes, Sonja. “The First Seven Perfect Numbers and Three Types of Amicable Numbers in a Manuscript on Elementary Number Theory by Ibn Fallûs”, Erdem, c. 5, S. 11, 1988, s. 467-484.
• Brenjes, Sonja. “İbn Fellûs’un Elemanter Sayı Teorisi Üzerine Olan Bir Yazmasındaki İlk Yedi Mükemmel Sayı ve Dost Sayıların Üç Çeşidi”, çev. Melek Dosay, Erdem, c. 4, S. 2, 1989, s. 485-500.
• Demir, Remzi. “Takiyüddin İbn Ma’ruf’un Ondalık Kesirleri Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c. 2, S. 1, 1998, s. 187-209.
• Demir, Remzi. Takiyüddin’de Matematik ve Astronomi, Ankara: TTK, 2000.
• Demirtaş, Yavuz ve Ramazan Kamiloğlu. “Tasavvufî Kurumların Fonksiyonları ve Türk Mûsıkîsine Katkıları”, İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8, S. 2, 2017, s. 199-214.
• Fazlıoğlu, İhsan. İbn el-Havvam ve Eseri el-Fevâid el-Bahâiyye fi el-Kavâidi el-Hisâbiyye Tenkitli Metin ve Tarihi Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İrşâdu’t-Tullâb İlâ İlmi’l-Hisâb: Hesap Biliminde Öğrencilere Kılavuz”, Divan İlmî Araştırmalar, c. 2, S. 13, 2002, s. 315-340.
• Fazlıoğlu, İhsan. "Osmanlı Klasik Muhasebe Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 1, 2003, s. 345-367.
• Fazlıoğlu, İhsan. Uygulamalı Geometrinin Tarihine Giriş: el-İkna‘ fi İlmi’l-Misâha, İstanbul: Dergah, 2004.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Ali al-Muwaqqit: Muslih al-Din Mustafa ibn Ali al-Qustantini al-Rumi al-Hanafi al-Muwaqqit”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, ed. Thomas Hockey vd., New York: Springer, 2007, s. 33-34.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Taqi al‐Din Abu Bakr Muḥammad ibn Zayn al‐Din Maʿruf al‐Dimashqi al‐Ḥanafi”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, ed. Thomas Hockey vd., New York: Springer, 2007, s. 1122-1123
• Fazlıoğlu, İhsan. "Ali Kuşçu’nun el-Risâlet el-Muhammediyye fi el-hisâb adlı eserine Kâtip Çelebî'nin yazdığı şerh: Ahsen el-hediyye bi-şerh el-Muhammediyye", Türk Dilleri Araştırmaları 17, ed. K. Öztopçu, İstanbul: Simurg Yayınları, 2007, s. 113-125.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Devletin Hesabını Tutmak: Osmanlı Muhasebe Matematiğinin Teknik İçeriği Üzerine”, Kutadgu Bilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, S. 17, 2010, s. 165-178.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Mirim Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mirim-celebi
• Fazlıoğlu, İhsan. “İlm-i Menâzır (Osmanlılarda)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilm-i-menazir#2-osmanlilarda
• Fazlıoğlu, İhsan. “Semânîye’den Süleymânîye’ye: Bir Küllî’ye’yi Mümkün Kılan Nazarî Hikmet”. Düşünen Şehir, 9 (2019): 8-19.
• Hârizmî; Mefâtihu’l-Ulûm, thk. İbrahim Ebyari. Beyrut: 1989.
• el-Hasan, Ahmed Yusuf. Taḳıyyüddîn ve’l-hendesetü’l-mîkânîkiyyeti’l-ʿArabiyye: Maʿa Kitâbi’ṭ-Ṭuruḳi’s-seniyye fi’l-âlâti’r-rûḥâniyye. Halep: 1976.
• Heidegger, Martin. Bilim Üzerine İki Ders. çev. Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma, 1998.
• İbn Mubarekşah. Şerhu Hikmeti’l-‘Ayn. thk. Cafer Zâhidî. Meşhed: Camiatü Firdevsi, 1974.
• İbn Sina. eş-Şifâ, thk. Abdulhamid Lutfi Mazhar. 2 cilt. Kum: Âyetullah Maraşi, 2012.
• İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, Phoenix, 2001.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilmiye
• İzgi, Cevat “Hiyel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/hiyel--mekanik
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyâzî ve Tabii İlimler. İstanbul: Küre, 2019.
• Kâşî, Cemşid Miftâhu’l-Hisâb. thk. Nadir Nablûsî. Dımeşk, 1977.
• Kaya, Cüneyt. “İbn Sînâ’nın Kitâbu aksâmi’l-hikme ve tafsîlihâ’sı: Tahkik ve Tercüme”, Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 3/1 (2020), 1-40.
• Koca, Ferhat. “Ferâizü’s-Sirâciyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-feraizus-siraciyye
• Köprülü, Fuad. Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri. İstanbul: Ötüken, 1986.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Defterdar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/defterdar
• Lo Bello, Anthony. Origins of Mathematical Words: A Comprehensive Dictionary of Latin, Greek, and Arabic Roots. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2013.
• Mawaldi, Mustafa. “Tahkik ve Dirase Mahtût Kitâbu’n-Nisebi’l-Müteşâkile fi İlmi’l-Cebr ve’l-Mukâbele li-Takiyüddin b. Ma’rûf”. Ebhâsu’l-Mu’temer es-Senevî li-Tarîhi’l-Ulûm ınde’l-Arab. Halep, 2003.
• el-Meraşî, Abdurrahim b. Ebî Bekr. Şerhu Hulâsati’l-Hisâb. thk. Ahmet Derviş Müezzin. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Morrison, Robert G. Islam and Science: The Intellectual Career of Nīẓām Al-Dīn Al-Nīsābūrī. Routledge 2007.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin. eş-Şemsiyye fi’l-Hisâb, haz. Elif Baga. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Özcan, Nuri. “Şevki Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/sevki-bey
• Özel, Ahmet. “Şinşevrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/sinsevri
• Öztürk, Okan Murat. “Makam, Âvâze, Şûbe ve Terkib: Osmanlı Musiki Nazariyatında Pisagorcu Kürelerin Uyumu/Musikisi Anlayışının Temsili”. Rast Müzikoloji Dergisi, 2/1 (2014), 1-49.
• Rageb, F. Jamil. Nasir al-Din al-Tusi's Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fi 'Ilm al-Hay'a). New York: Springer, 1993.
• Râşid, Rüşdî. Rıyadıyyâtü’l-Havârizmi: Te’sîsü İlmi’l-Cebr. Beyrut, 2010.
• Râşid, Rüşdî. “İlm-i Menâzır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilm-i-menazir#1
• Rebstock, Ulrich. “An Early Link of the Arabic Tradition of Practical Arithmetic: The Kitab al-Tadhkira bi-usul al-hisab wa'l-faraid wa-`awliha wa-tashihiha”. From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas. ed. Yvone Dold-Samplonius vd. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2002.
• Sayılı, Aydın. The Observatory in Islam. Ankara: TTK, 1988.
• Schwartzman, Steven. The Words of Mathematics: An Etymological Dictionary of Mathematical Terms used in English. The Mathematical Association of America, 1994.
• Sezgin, Bekir Sıtkı; “Hacı Arif Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-arif-bey
• Shefer-Mossensohn, Miri. Osmanlı’da Bilim: Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. 2. Baskı. çev. Kübra Oğuz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Süveysi, Muhammed ve İhsan Fazlıoğlu. “Hesap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Erişim 4 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/hesap--matematik
• Şa‘rânî, Münâ Sancaktar Dirâse taḥlîliyye li-maḫṭûṭi’ṭ-Ṭuruḳı’s-seniyye fi’l-âlâti’r-rûḥâniyye. Kuveyt, 2000.
• Şeşen, Ramazan vd. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. 1. Cilt. İstanbul: IRCICA, 1997.
• Şeşen, Ramazan vd. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, 1. Cilt. İstanbul: IRCICA, 1999.
• Şeşen, Ramazan vd. Osmanlı Musikî Literatürü Tarihi. İstanbul: IRCICA, 2003.
• Şevki, Celal. el-Ulûmu’l-akliyye fi’l-manzûmâti’l-Arabiyye. Kuveyt, 1990.
• Tekeli, Sevim. 16'ıncı Asırda Osmanlılar'da Saat ve Takiyüddin'in "Mekanik Saat Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar" Adlı Eseri. Ankara: TTK, 2002.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. Takiyyüddin'in Optik Kitabı: Işığın Niteliği ve Görmenin Oluşumu. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1999.
• Tûsî, Nasîruddin. Tahrîru Usûli’l-Hendese ve’l-Hisâb, haz. İhsan Fazlıoğlu. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2012.
• Umut, Hasan. Theoretical Astronomy in the Early Modern Ottoman Empire: ʿAlī al-Qūshjī’s Al-Risāla al-Fatḥiyya, Montreal: McGill University, Institute of Islamic Studies, Phd, 2019.
• Uslu, Recep. “Türk Müziği Tarihinde Yeni Bir Dönemlendirme Önerisi”. İMÜ Sanat ve Tasarım Fakültesi Dergisi. 1/2 (2015): 91-109.