El-Emâlî Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr’ın Zühd Hakkındaki Görüşleri

Yıl 2022, Sayı: 47, 219 - 242, 30.04.2022

Samet Karahüseyin

https://doi.org/10.28949/bilimname.1075792

Öz

Kâdî Abdülcebbâr Abbâsîler’in zayıflayıp Büveyhîler’in siyaseten yükselişe geçtiği bir dönemde önemli siyasî görevleri icrâ eden ve Mu‘tezilî düşüncenin önde gelen kelâmcıları arasında yer almaktadır. Bundan dolayı hem siyasî hem de kelâmî görüşleri aynı zamanda ekolünü de temsil etmektedir. Bu durumu destekleyen bir başka veri de elimizdeki Mu‘tezilî kaynakların önemli bir kısmının kendisine ait eserler oluşudur. Böylelikle Mu‘tezilî düşünce üzerine konuşurken bir yönüyle Kâdî Abdülcebbâr’ın eserlerinin çerçevesi ve ufku kadar hareket edilebilmektedir. Hal böyleyken Kâdî Abdülcebbâr’ı ve eserlerini anlamak büyük oranda mezhebini anlamak olacakken kendisinin ancak ulaşılabilen görüşleri de Mu‘tezile’nin yeni ufukları olarak görülebilir. Kâdî Abdülcebbâr’ın son yıllarda tahkîk edilerek bilim dünyasına sunulan ve Hadis ilmine dâir te’lif etmiş olduğu el-Emâlî adlı eseri bu çalışmanın ana kaynağı mesabesindedir. Bu eser dikkatle incelendiğinde Kâdî’nın hem ilmî kişiliği hem de kelâmî metodolojisine yönelik farklı bakış açıları barındırdığı anlaşılabilecektir. Elinizdeki çalışmada el-Emâlî’den olası birçok yönüyle değil özellikle de tasavvuf düşüncesini temerküz etmiş zühd kavramı ve bununla ilişkili bazı hadislerin yorumlarına odaklanılmaktadır. Bu ameliye esnasında da Kâdî Abdülcebbâr’ın hadisçi yönünden ziyâde mütekellim kişiliğine vurgu yapılacaktır. Mu‘tezilî düşüncenin ve Kâdî Abdülcebbâr’ın zühd hakkındaki bazı görüşleri el-Emâlî’de yer verdiği hadislerle irtibatlandırılmış ve kısaca açıklanmıştır. Bu açıklamalardan da yola çıkarak Kâdî Abdülcebbâr’ın Emr bi’l-Ma‘rûf ve Nehiy ani’l-Münker prensibinin ahlâkî boyutuna katkı verebilecek bazı yaklaşımları da kavranabilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri, Mu‘tezilî Düşünce, Kâdî Abdülcebbâr, El-Emâlî, Zühd.

In Context of Al-Emali Qadi Abd Al-Jabbar’s Views of about the Asceticism

Öz

Qadi Abd al-Jabbar is one of the leading theologians (kalam) of Mu‘tazilite thought, who performed important political duties at a time when the Abbasids weakened and the Buyids were on the rise politically. Therefore, both his political and theological views also represent his school (Mu‘tazilah). Another data supporting this situation is that a significant part of the Mu‘tazilite sources are his own works. Thus, while understanding Qadi Abd al-Jabbar and his works will be to a large extent to understand his sect, his views that can only be reached can be seen as the new horizons of Mu‘tazilah. While this is the case, understanding Qadi Abd al-Jabbar and his works will be to a large extent to understand his sect, while his only accessible views can be seen as the new horizons of Mu‘tazilah. The main source of this study is the work al-Emali, written by Qadi Abd al-Jabbar on the science of Hadith and presented to the world of science after being investigated in recent years. The present study focuses on the concept of asceticism (zuhd) and the interpretations of some hadiths related to it, which focuses on mysticism (sufism), not with many possible aspects from al-Emali. During this operation, the emphasis will be on the theologian (mutakallim) personality of Qadi Abd al-Jabbar rather than the hadith (muhaddis). When this work is carefully examined, it can be understood that Qadi has different perspectives on both his scientific personality and his theological methodology. Some of the Mu‘tazilite thought and Qadi Abd al-Jabbar’s views on asceticism (zuhd) are related to the hadiths he includes in al-Emali and are briefly explained. Based on these explanations, some approaches of Qadi Abd al-Jabbar that can contribute to the moral dimension of the principle of Amr bi-al-Ma‘ruf wa Nahy ‘an-al-Munkar will also be comprehended.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Thought of Mu‘tazilite, Qadi Abd al-Jabbar, Al-Emali, Asceticism.

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu‘tezile. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2008.
• Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîler’in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname: Düşünce Platformu 17/2 (2009), 123-138.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezilî Anlayışta Zühd ve Takvâ Boyutu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/10 (2003), 99-122.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi-Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü. Ankara: Hitit Kitap Yayınevi, 2010.
• Aydınlı, Osman. Mu‘tezile’de İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Bakan, Tevhit. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Sünnet”, İLTED 45/1 (2016), 187-213.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. İbrahim Şemsüddin. 2 Cilt. Lübnan: Müessesetü’l-Âlemî, 2003.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Eraslan, Abdulvasıf. “Mu‘tezile’ye Göre Hadis Tenkid Kriterleri: Kādî Abdülcebbâr Örneği”. Hadis Tetkikleri Dergisi 17/2 (2019), 119-138.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa’d el-Beyhakî. Şerhu’l-Uyûni’l-Mesâil. Tunus: Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1393/1974.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmeu’z-Zevâid ve Menbaü’l-Fevâid. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbu’l-Mecrûhîn. thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid. Halep: Dâru’l-Vaî, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîh. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1965.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut-Wiesbaden: Franz Steiner, 1961.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Kitâbu Usûli’l-Hamse fî İlmi’l-Kelâm. thk. Faysal Bedir Avn. Kuveyt: Matbuâtü Câmiâtü’l-Kuveyt, 1998.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl-en-Nazar ve’l-Meârif. thk. Muhammed Hıdır Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse-Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Emâlî-Nizâmü’l-Fevâid ve Takrîbu’l-Murâd li’r-Râid. thk. Tevhit Bakan. Erzurum: y.y., 2016.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Fadlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Emâlî. thk. Muhammed es-Süleymânî. Abû Dabi: Daru’l-Hukemâi li’n-Neşr, 2020.
• Monnot, G. Penseurs Musulmans et Religions İraniennes. Paris: J. Vrin, 1974.
• Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed. Mesâilü’l-İmâme. nşr. Josef Van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• Râfiî, Abdülkerîm İbn Muhammed. et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1408/1987.
• Reynolds, Gabriel Said. “Kâdî Abdülcebbâr’ın Yükselişi ve Düşüşü”. çev. Samet Karahüseyin. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/2 (2020), 773-805.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekânî. Resâilü’s-Sâhib b. Abbâd. thk. Abdülvehhâb Azzâm-Şevki Dayf. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1947.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekânî. Nusratü Mezâhibi’z-Zeydiyye. thk. Hasan Nâcî. Beyrut: Dâru’l-Müttehide li’n-Neşr, 1981.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekânî. Kitâbü’z-Zeydiyye. thk. Hasan Nâcî. Beyrut: y.y., 1986.
• Sobieroj, Florian. “Mu‘tezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çift. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. thk. ve nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1964.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemu’l-Kebîr. thk. Hamdi bin Abdülmecîd es-Selefî. Beyrut: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1983.
• Tirmîzî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). El-Câmiu’s-Sahîh Sünen-i’t-Tirmîzî. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Yurdagür, Metin. “Son Dönem Mu‘tezilesinin En Meşhûr Kelâmcısı Kâdî Abdülcebbâr”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 117-136.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Mîzânü’l-İ‘tidâl. Kahire: y.y., 1963.