Between Fiction and Utopia: Change in Habermas's Approach to Religion and His Project of Post-Secular Society

Yıl 2022, Sayı: 47, 303 - 342, 30.04.2022

Mustafa Derviş Dereli

https://doi.org/10.28949/bilimname.1079329

Cited By: 2

Öz

Secularization, as one of the most productive discussion areas of sociology, has been creating serious disagreements for the last half century. The secularization literature, which was founded by the prophecies of the founders of sociology for the future of religion, continues to expand with the different approaches of modern sociologists who opened more space to religion. In this literature, which has an interdisciplinary nature as it has some connection with many fields of social sciences, some concepts and approaches have attracted more attention, while some views have not been as effective as others. One of the secularization approaches that has not been adequately studied, especially in the Turkish literature, is the conceptualization of “post-secular”. Although it appears in the works of some social theologians since the late 1950s, sociologist Jürgen Habermas has made the concept of post-secular a part of broader discussion. In many of his texts he wrote after the 2000s, Habermas argues that countries that have experienced secularization processes, such as European societies, are moving to a “post-secular” stage. Thus, he argues that secular and religious citizens who diversify in terms of worldview in that society should come together at a common point of consensus. This article, which problematizes Habermas’s project of post-secular society, also aims to draw a portrait of Habermas, who has experienced an intellectual transformation in his approach to the phenomenon of religion. This study, in which the literature review method will be used, aims to make a comprehensive evaluation around the concept of “post-secular society”, which has been criticized for being ambiguous, having utopian aspects and offering a Eurocentric perspective. This study concluded that the concept of post-secular society, although it has some dilemmas, should be considered important in order to overcome the secular-religious (sacred) dichotomy and to develop a more encompassing perspective on the issue. This study also draws attention to the fact that Habermas, whose views on religion are neglected especially in the social sciences literature of our country, should be taken into consideration more as a sociologist of religion in his analyzes on the subject.

Anahtar Kelimeler

Habermas, Post-Secular, Religion, Secularization, Desecularization

Kurgu ile Ütopya Arasında: Habermas’ın Dine Yaklaşımında Değişim ve Post-Seküler Toplum Projesi

Öz

Sekülerleşme konusu, sosyolojinin en verimli tartışma alanlarından biri olarak son yarım asırdır ciddi düzeyde fikri kamplaşmalara sahne olmaktadır. Sosyolojinin kurucu isimlerinin dinin geleceğine yönelik kehanetleriyle temelleri atılan sekülerleşme literatürü, dine daha fazla alan açan modern dönem sosyologların farklı yaklaşımlarıyla zenginleşmeye devam etmektedir. Sosyal bilimlerin pek çok alanıyla bir şekilde irtibatı bulunduğu için disiplinler arası bir mahiyete sahip olan bu literatürde kimi kavram ve yaklaşımlar daha fazla ön plana çıkarken, kimi görüşler diğerleri kadar etkili olamamıştır. Bilhassa Türkçe literatürde yeterince irdelenmemiş sekülerleşme yaklaşımlarından biri de “post-seküler” kavramsallaştırmasıdır. 1950’lerin sonlarından itibaren bazı sosyal teologların çalışmalarında karşılaşılmakla birlikte söz konusu kavramı daha geniş düzeyde tartışmaya açan sosyolog, Jürgen Habermas olmuştur. Habermas, 2000’lerden sonra yazdığı pek çok metninde, özellikle Avrupa toplumları gibi belirli sekülerleşme süreçlerinden geçmiş ülkelerin “post-seküler” bir aşamaya geçmekte olduklarını, böylelikle toplumda dünya görüşü açısından çeşitlenen seküler ve dindar vatandaşların ortak bir uzlaşı noktasında buluşmaları gerektiğini ileri sürmektedir. Habermas’ın post-seküler toplum projesini sorunsallaştıran bu makale aynı zamanda din fenomenine yaklaşımında entelektüel bir dönüşüm yaşayan Habermas’a dair bir portre çıkartmayı hedeflemektedir. Literatür taraması yönteminin kullanılacağı bu çalışma; muğlak olduğu, ütopik veçhelerinin bulunduğu ve Avrupa-merkezci bir perspektif sunduğu gibi birtakım eleştirilerle karşılaşan “post-seküler toplum” kavramı etrafında geniş çaplı bir değerlendirme yapmayı amaçlamaktadır. Birtakım açmazları bulunmakla birlikte post-seküler toplum adlandırmasının, seküler-dini (kutsal) dikotomisini aşmak ve meseleyle ilgili daha kuşatıcı bir perspektif geliştirmek adına önemli görülmesi gerektiği sonucuna ulaşan bu makale, bilhassa ülkemiz literatüründe dine yönelik bakışı son derece ihmal edilen Habermas’ın konuyla ilgili analizlerine bir din sosyoloğu olarak daha fazla başvurulması gerektiğine dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Habermas, Post-Seküler, Din, Sekülerleşme, De-Sekülerleşme

Kaynakça

• Ahmedi̇, E. Ş. (2018). Sekülerleşme: Soykütüksel Bir İnceleme. Afyon Kocatepe Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1(1), 57-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akid/issue/41820/484986
• Asad, T. (2015). Dinin Soykütükleri: Hıristiyanlık ve İslamda İktidarın Nedenleri ve Disiplin (A. A. Tekin, Çev.). Metis Yayınları.
• Asad, T. (2016). Sekülerliğin Biçimleri: Hıristiyanlık, İslamiyet ve Modernlik (F. B. Aydar, Çev.). Metis Yayınları.
• Asad, T. (2020). Seküler Çeviriler: Ulus-Devlet, Modern Benlik ve Hesapçı Akıl (F. B. Aydar, Çev.). Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Bader, V. (2012). Post-Secularism or Liberal-Democratic Constitutionalim? Erasmus Law Review, 5(1).
• Bahram, M. (2013). Habermas, Religion, and Public Life. Journal of Contemporary Religion, 28(3), 353-367.
• Barbato, M., & Kratochwil, F. (2008). Habermas’s Notion of a Post-Secular Society. A Perspective from International Relations. European University Institute Max Weber Programme.
• Beckford, J. (2012). SSSR Presidential Address: Public religions and the postsecular: Critical reflections. Journal for the Scientific Study of Religion, 51(51), 1-19.
• Berger, P. L. (2020). Sekülerizmin Gerilemesi. İçinde A. Köse, Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği (ss. 40-59). Timaş Yayınları.
• Berger, P. L., & Luckmann, T. (2022). Modernite, Çoğulculuk ve Anlam Krizi (M. D. Dereli, Çev.). Albaraka Yayınları.
• Blond, P. (Ed.). (1997). Post-Secular Philosophy: Between Philosophy and Theology (1st edition). Routledge.
• Borowitz, E. (1970). The postsecular situation of Jewish theology. Theological Studies, 31(3), 460-475.
• Briattin, C. (2012). The Frankfurt School on Religion. Religion Compass, 6(3), 204-212.
• Buhari, Ö. K. (2018). Güveni ve Dayanışmayı Pekiştirmek: Post-Seküler Toplum ve Siyasal Hikmet. İçinde 7. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-IV (ss. 105-118).
• Butler, J., Habermas, J., Taylor, C., & West, C. (2011). The Power of Religion in the Public Sphere (E. Mendieta & J. VanAntwerpen, Ed.; 1st edition). Columbia University Press.
• Byrd, D., J. (2017). Islam in a Post-Secular Society. Brill.
• Casanova, J. (2013). Exploring the Postsecular: Three Meanings of “the Secular” and Their Possible Transcendence. İçinde C. Calhoun, E. Mendieta, & J. VanAntwerpen (Ed.), Habermas and Religion (ss. 52-91). Polity Press.
• Casanova, J. (2014). Modern Dünyada Kamusal Dinler (M. M. Şahin, Çev.). Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları.
• Connolly, W. (2000). Why I Am Not a Secularist (First edition). University of Minnesota Press.
• Costa, A. (2015). Habermas on Religion in the Public Sphere: A Post-Secular Conservative Critique. Trinity Western University.
• Dereli, M. D. (2020). Sanala Veda: Sosyal Medya ve Dönüşen Dindarlık. Nobel.
• Doğan, S. (2021). Kamusallık ve Kitap: Kamusallığın Yapısal Dönüşümü Üzerine Metateorik Bir Gözlem. Medya ve Din Araştırmaları Dergisi (MEDİAD), 4(2), 353-365. https://doi.org/10.47951/mediad.1033747
• Dosdad, Á. I. (2016). From the Secular to the Habermasian Post-Secular and the Forgotten Dimension of Time in Rethinking Religion and Politics. Contexto Internacional, 38(3), 887-908.
• Eken, M. (2021). Çevrim İçi Dindarlık: M Neslinin İnanç Pratikleri. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Ertit, V. (2019). Sekülerleşme Teorisi: Sekülerleşen Türkiye’nin Analizi. Liberte Yayınları.
• Gaston, K. H. (2021). The post-secular in post-war American religious history. İçinde H. Paul & A. van Veldhuizen (Ed.), Post-everything (ss. 40-59). Manchester University Press.
• Gedicks, F. (1991). The religious, the secular, and the antithetical. Capital University Law Review, 20, 113-145.
• Geoghegan, V. (2000). Religious narrative, post‐secularism and Utopia. Critical Review of International Social and Political Philosophy, 3(2), 205-224.
• Gleason, P. (2016). From Jürgen Habermas to George Lindbeck: On Translating Religious Concepts into Secular Terms. The Journal of Scriptural Reasoning, 15(1). https://jsr.shanti.virginia.edu/back-issues/volume-15-no-1-march-2016-public-scripture/from-jurgen-habermas-to-george-lindbeck-on-translating-religious-concepts-into-secular-terms/
• Greeley, A. M. (1966). After Secularity: The Neo-Gemeinschaft Society: A Post-Christian Postscript. Sociological Analysis, 27(3), 119-127.
• Habermas, J. (1993). İdeoloji Olarak Teknik ve Bilim (M. Tüzel, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Habermas, J. (2000). Interview with Jürgen Habermas: Globalism, ideology and traditions. Thesis Eleven, 65, 1-10.
• Habermas, J. (2001). İletişimsel Eylem Kuramı-1 (M. Tüzel, Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Habermas, J. (2002a). Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and Modernity (E. Mendieta, Ed.). Polity Press.
• Habermas, J. (2002b). Religiousness in a Secular Context. Scientific and Cultural Monthly Magazine, 26, 17-19.
• Habermas, J. (2003a). İnsan Doğasının Geleceği (K. H. Ökten, Çev.). Everest Yayınları.
• Habermas, J. (2003b). Kamusallığın Yapısal Dönüşümü (T. Bora & M. Sancar, Çev.). İletişim Yayınları.
• Habermas, J. (2007). Bölünmüş Batı (D. Muradoğlu, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Habermas, J. (2008). Notes on Post-Secular Society. New Perspectives Quarterly, 25(4), 17-29.
• Habermas, J. (2009). Europe: The Faltering Project. Polity Press.
• Habermas, J. (2010). An Awareness of What is Missing. İçinde J. et. al. habermas, An Awareness of What is Missing: Faith and Reason in a Post-Secular Age (ss. 15-23). Polity Press.
• Habermas, J. (2012a). Doğalcılık ve Din Arasında—Felsefi Denemeler (A. Nalbant, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Habermas, J. (2012b). “Öteki” Olmak, “Öteki”yle Yaşamak (İ. Aka, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Habermas, J. (2016). Kamusal Alanda Din (M. A. Kirman, Çev.). Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(14), 183-206.
• Habermas, J., & Ratzinger, J. (2006). The Dialectics of Secularization: On Reason and Religion. Ignatius.
• Harrington, A. (2007). Habermas and the ‘Post-Secular Society’. European Journal of Social Theory, 10(4), 543-560.
• Hazır, M. (2012). Postsekülerliğin Gelişi: 21. Yüzyılda Sekülerliğin Sosyolojisini Yapmak. Akademik İncelemeler Dergisi, 7(2), 141-154. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademikincelemeler/issue/1546/18990
• İbiş, A. (2010). John Rawls ve Jurgen Habermas’ın Toplumsal Kurumlarında Dinin Yeri ve Rolü [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Jackson, R. (2007). Constructing Enemies: “Islamic Terrorism” in Political and Academic Discourse. Government and Opposition, 42(3), 394-426.
• Janmohamed, S. (2018). M Nesli: Yeni Müslüman Gençlik (E. Kızılelma, Çev.). Kaknüs Yayınları.
• Kaltsas, S. (2019). Habermas, Taylor, and Connolly on Secularism, Pluralism, and the Post-Secular Public Sphere. Religions, 10(460), 1-19.
• Karaarslan, F. (2014). "Post-Seküler Din Halleri: Dinin Dijitalleşmesi. İçinde M. Çamdereli, B. Önay Doğan, & N. Kocabay Şener (Ed.), Dijitalleşen Din: Medya ve Din 2 (ss. 13-44). Köprü Yayınları.
• Karaman, F. (2019). Frankfurt Okulu’nun Din Görüşü: Jürgen Habermas Örneği [Yüksek Lisans Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kirman, M. A. (2005). Din ve Sekülerleşme. Karahan Yayınları.
• Kirman, M. A., & Çapcıoğlu, İ. (2017). Sekülerleşme: Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. Otto Yayınları.
• Kirman, M. A., & Ertit, V. (Ed.). (2019). Sekülerleşme Tartışmaları. Kadim Yayınları.
• Köse, A. (2014). Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği. Timaş Yayınları.
• MacKendrick, K. (2018). Does past religion have a past? Habermas, religion, and the sacred complex. Critical Research on Religion, 6(6), 309-330.
• Mahadevan, K. (2018). Rethinking the Post-Secular and Secular with Habermas and Ambedkar. Cahiers D’études Germaniques, 1(74), 103-118.
• Martin, D. (2014). Religion and Power: No Logos without Mythos. Ashgate.
• Marty, M. E. (1958). The Triumph of Religion-in-General. Christian Century, 75(37), 1016-1017.
• Mavelli, L., & Petito, F. (2012). The postsecular in international relations: An overview. Review of International Studies, 28(5), 931-942.
• McLennan, G. (2009). Postsecularism: A new global debate. İçinde P. Hayden & C. el-Oicili (Ed.), Globalization and Utopia: Critical Essays. Palgrave Macmillan.
• Mendieta, E. (2010). An Interview with Jürgen Habermas: A Postsecular World Society? On the Philosophical Significance of Postsecular Consciousness and the Multicultural World Society. https://mronline.org/2010/03/21/a-postsecular-world-society-on-the-philosophical-significance-of-postsecular-consciousness-and-the-multicultural-world-society/
• Milbank, J. (1992). Problematizing the secular: The post-postmodern agenda. İçinde P. Berry & A. Wernick (Ed.), The Shadow of Spirit: Postmodernism and Religion (ss. 30-44). Routledge.
• Mozumder, M. G. N. (2011). Interrogating Post-Secularism: Jürgen Habermas, Charles Taylor, and Talal Asad [Master’s Thesis]. University of Pittsburgh.
• Mufti, A. R. (2013). Why I Am Not a Postsecularist. boundary 2, 40(1), 7-19.
• Neuhaus, R. J. (1982). Moral Leadership in Post-Secular America. Educational Freedom, 11(7), 1-6.
• Özay, M. (2020). Sekülerleşme ve Din: Batı’da Sekülerleşme Teorileri ve Tartışmaları. İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Parmaksız, U. (2018). Making sense of the postsecular. European Journal of Social Theory, 21(1), 98-116.
• Reder, M., & Schmidt, J. (2010). Habermas and Religion. İçinde C. Cronin (Çev.), An Awareness of What is Missing Faith and Reason in a Post-Secular Age (ss. 1-14). Polity Press.
• Rosati, M. (2011). Exploring the Postsecular: The Religious, the Political and the Urban. Tijdschrift Voor Economische en Sociale Geografie, 102(2), 245-248.
• Taylor, C. (2014). Seküler Çağ (D. Körpe, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Topcan, Ö. (2020). Pentekostal Hıristiyanlığın Kiliseler Arasında Konumu. Dini Araştırmalar, 23(57), 209-232. https://doi.org/10.15745/da.723628
• Turner, B. S. (2012). Post-Seküler Toplumda Din (Ö. Güngör, Çev.). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12(3), 199-224.
• Ward, G. (Ed.). (1998). The Postmodern God: A Theological Reader (1st edition). Wiley-Blackwell.
• Warner, M., VanAntwerpen, J., & Calhoun, C. (Ed.). (2010). Varieties of Secularism in a Secular Age. Harvard University Press.
• Welton, M. R. (2014). Habermas and the Meaning of the Post-Secular Society: Complementary Learning Processes. International Journal of Adult Vocational Education and Technology, 5(4), 57-69.
• Winandy, J. (2015). ‘Religious citizens’ in Post-secular democracies: A critical assessment of the debate on the use of religious argument in public discourse. Philosophy and Social Criticism, 41(8), 837-582.