İstanbul’a Zafer Hediyesi: Sürgünler (1453-1514)

Yıl 2022, Sayı: 47, 41 - 67, 30.04.2022

Funda Demirtaş

https://doi.org/10.28949/bilimname.952832

Öz

Savaşların ardından galip gelen tarafın mağlup olan tarafta bulunan insanları bireysel veya toplu sürgüne tabi tutması tarihin bilinen en eski devirlerinden beri sıkça uygulanan bir olgudur. Osmanlı Devleti de diğer Türk devletlerinden, Selçuklulardan hatta Bizans’tan aldığı bu geleneksel yöntemi, merkez olma özelliğini Bizans döneminde kaybetmiş olan İstanbul’u yeniden ilmî, ticarî, iktisadî, sınaî, dinî ve siyasî anlamda parlak bir merkez yapmak için sıkça kullanmıştır. Bu bağlamda II. Mehmed’in fethin akabinde şehrin nüfusunu artırmak için Osmanlı coğrafyasından yaptığı sürgünlere Mora, Amasra, Trabzon, Midilli, Foça, Karaman ve Kefe’den yapılan sürgünlerle Otlukbeli Savaşı’ndan sonra yapılan sürgünler eklenmiştir. I. Selim de Çaldıran zaferinden sonra girdiği Tebriz’den alimlerin, sanatkârların, zanaatkârların, tacirlerin ve zenginlerin başını çektiği nitelikli insanları aileleri, malları ve eşyalarıyla birlikte İstanbul’a sürerek dedesinin İstanbul’u bir çekim merkezi yapma siyasetini devam ettirmiştir. Bu çalışma da II. Mehmed döneminde ele geçirilen şehirlerden ve I. Selim döneminde Çaldıran Savaşı’nın akabinde zaferle girilen Tebriz’den İstanbul’a yapılan sürgünleri konu edinmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, II. Mehmed, I. Selim, sürgün., İstanbul

THE PRESENT OF VICTORY TO İSTANBUL: EXILES (1453-1514)

Öz

The fact that the victorious side exile the people of the defeated side individually or collectively after the war has been a common phenomenon since the earliest ages of history. The Ottoman Empire also frequently used this traditional method, which it took from other Turkish states, Seljuks and even Byzantium, to make Istanbul, which lost its centrality in the Byzantine period, a brilliant center in scientific, commercial, industrial, religious and political terms. In this context, exiles from Morea, Amasra, Trabzon, Lesbos, Foça, Karaman and Kefe and exiles made after the Battle of Otlukbeli were added to the exiles made by Mehmed II in order to increase the population of the city after the conquest. Selim I also continued his grandfather's policy of making Istanbul a center of attraction by expelling qualified people, led by scholars, artists, craftsmen, merchants and rich people from Tabriz, with their families, goods and belongings, to Istanbul after Çaldıran's victory. This study basically focuses on the exiled from the cities captured during the period of Mehmed II and the exiles from Tabriz, which was conquered with a victory after the Battle of Çaldıran during the period of Selim I, to İstanbul.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Mehmet the Second, Selim the fisrt, exciles, İstanbul

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. C. I. Fey Vakfı, no: 1. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Altınay, Ahmet Refik. Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı (961-1000). Tarih-i Osmanî Encümeni Külliyatı 6. İstanbul, 1333.
• Anonim Tevârih-i Âl-i Osman. Marmara Üniversitesi Yayınları, no. 510. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 1992.
• Arslan, Hüseyin. Osmanlı’da Nüfus Hareketleri (XVI. yüzyıl): Yönetim, Nüfus, Göçler, İskânlar, Sürgünler. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.
• Âşıkpaşazâde. Âşıkpaşazâde Târîhi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1332.
• Âşıkpaşazâde. Âşıkpaşazâde Tarihi. Bilge Kültür Sanat 559. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman. İkinci Basım. Ankara Okulu Yayınları 163. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Barkan, Ömer Lûtfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15, sy 1-4 (1953): 209-37.
• Barkan, Ömer Lûtfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”. İçinde Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler-Makaleler, C. I. İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayın 4214. İstanbul, 2000.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Toprak İşçiliğinin Organizasyonu Şekilleri”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, sy 1 (1939): 29-74.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. C. III. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1968.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. “Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d)”, t.y.
• Bozkurt, Nebi. “Sürgün-Tarih”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 38:166-67. Ankara: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/surgun.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. C. V. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Celâl-zâde Mustafa. Selim-Nâme. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları 14. İstanbul: M.E.B, 1997.
• Çuhadar, İbrahim Hakkı. “Sucûdî’nin Selim-Nâmesi”. Yüksek Lisans, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988.
• Danişmend, İsmail Hâmi. İzahli Osmanli Tarihi Kronolojisi. C. 2. Türkiye Yayınevi, 1971.
• Daşcıoğlu, Kemal. Osmanlı’da Sürgün: Osmanlı Devleti’nin Sürgün Siyaseti (XVIII. Yüzyıl). Yeditepe, 2007.
• Düstûr [Tertib 1]. Matbaa-i Amire, 1289.
• Emecen, Feridun. “Selim I”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 36:407-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. https://islamansiklopedisi.org.tr/selim-i.
• Feridun Ahmed Paşa. Mecmua-i Münşeât-ı Feridun Bey. C. 1. İstanbul, 1274.
• Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi. Kitâbü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr. C. I. Cilt II. Kısım. Erciyes Üniversitesi Yayınları, No: 106. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1997.
• Gregory Abû’l-Farac. Abû’l-Farac Tarihi. Çeviren Ömer Rıza Doğrul. 2. bsk. C. II. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, II. dizi; sa: 11. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Gürkan, Salime Leyla. “Yahudilik”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 43:187-97. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/yahudilik#8-literatur.
• Hadîdî. Hadîdî Tarihi. 1. bs. Bilge Kültür Sanat, yayın no: 629. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluuğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. 2. bsk. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Haydar Çelebi. Haydar Çelebi Ruznâmesi. Tercüman 73. İstanbul: Tercüman, 1975.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-Tevârîh. 4. bsk. C. III. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları 301. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Bşk, 1999.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-Tevârîh. 4. bsk. C. IV. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları 301. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Bşk, 1999.
• İbn Bibi. El Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name). Çeviren Mürsel Öztürk. C. I. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları 1833. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• İnalcık, Halil. Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302-1481). İSAM Yayınları 70. Ankara: İSAM, 2010.
• İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târîhli. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1970.
• Karataş, Ali İhsan. Osmanlı Dönemi Bursa Sürgünleri (18-19. Asırlar). Emin Yayınları 59. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Kazanci, Ahmet Lütfi. “Hakem b. Ebi’l-As ve Sürgün Olayı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, sy 1 (1994).
• Kemalpaşazâde, Şemsüddin Ahmed b Süleyman. Tevârih-i Âl-i Osman VII. Defter. Türk Tarih Kurumu Yayınlarından, no: 5. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1957.
• Keşfî Mehmet Çelebi. Keşfî’nin Selim-nâmesi. Kayseri: Can Ofset, 1995.
• Köksal, Osman. “Osmanlı Hukukunda Bir Ceza Olarak Sürgün ve İki Osmanlı Sultanının Sürgünle İlgli Hatt-ı Hümayunları”. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), sy 19 (2006): 283-341. Kur’ân-ı Kerîm, t.y.
• Lowry, Heath W. Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583. Çeviren Demet Lowry ve Heath Lowry. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1981.
• Lutfi Paşa. Tevârîh-i Âl-i Osmân. İstanbul, 1341.
• Mantran, Robert. XVI.-XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat. Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Eren, 1991.
• Merçil, Erdoğan. Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. 3. bsk. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Sa. 110 2. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Mevlânâ Mehmed Neşrî. Cihânnümâ. Bilge Kültür Sanat 535. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyin. Sahîh. C. II. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Neşrî, Mehmed. Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi. C. I. Türk Tarih Kurumu Yayınları, no. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1949.
• Neşrî, Mehmed. Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi. C. II. Türk Tarih Kurumu Yayınları 2b. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1957.
• Oruç b. Âdil. Oruç Beğ Tarihi. Bilge Kültür Sanat 603. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
• Riemshneider, Kaspar K. “Eski Anadolu’da Hapishane ve Ceza”. Çeviren Turgut Yiğit. Tarih Araştırmaları Dergisi 15, sy 26 (1991): 341-51.
• Severcan, Şefaettin. Hz. Muhammed Davetten Devlete Medine. Ankara: Fecr, 2019.
• Şükrî-i Bitlisî. Selîm-nâme. Erciyes Üniversitesi Yayınları, No: 100. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1997.
• Tansel, Selâhattin. Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmet’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti. Türk Tarih Kurumu Yayınları, no. 4. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1953.
• Turan, Osman. “Keykâvus I”. İçinde İslâm Ansiklopedisi, 6:631-42. İstanbul: M.E.B, 1977.
• Turan, Osman. Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. C. II. Turan Neşriyat Yurdu Umumî Seri 3. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1969.
• Tursun Bey. Târîh-i Ebü’l-Feth. İstanbul Fetih Cemiyeti 74. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1977.
• Türcan, Talip. “Sürgün”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 38:164-66. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/surgun#1.
• Uğur, Ahmet. Yavuz Sultan Selim. II. Baskı. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, No : 2. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü, 1992.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 8. Baskı. C. II. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, sa. 16. Ankara: TTK, 1998.