من الوجوه الملونة في عصر الرسول (ص) نعيم بن مسعود الأشجعي حياته وشخصياته

Yıl 2022, Sayı: 48, 357 - 387, 31.10.2022

Mehmet Şimşir , Mümine Nur Güzel

Öz

الهدف من هذه الدراسة هو فحص نعيم بن مسعود حياته وشخصياته. بناءً على هذا الغرض ، تم استخدام أسلوب البحث النوعي في البحث ، وتم الحصول على البيانات باستخدام تقنية تحليل المستندات ، وتم إجراء التحليل الوصفي للبيانات التي تم الحصول عليها. نتيجة لتحليلنا ، تم التوصل إلى التحديدات التالية حول نعيم بن مسعود حياته وشخصياته ، الذي كان ينتمي إلى فرع الأشجعي من قبيلة غطفان. غيّر نعيم بن مسعود مسار الحرب لصالح المسلمين في غزوة الخندق. لقد خرق الاتفاق بين بني قريظة وجيش الأحزاب في معركة الخندق بمحاولاته الدبلوماسية الناجحة، كما قام بأعمال مهمة في حياته قبل الإسلام وبعده. لقد جعل المسلمين ينتصرون بالمعلومات التي قدمها دون قصد قبل السريّة القردة . قبل معركة الموعد بدر ، كلفه أبو سفيان بمهمة خاصة لمنع المسلمين من الخروج إلى الحرب. من المؤكد أن كلماته المؤيدة لبني نضير أثناء طردهم من المدينة المنورة كانت ذات أهمية تاريخية أيضًا. أسلم نعيم بن مسعود في معركة خندق ، وشارك في المعارك الهامة للنبي في معركة الخندق وفي العملية التالية. نفذ النبي أحكامه تجاه قبيلة الأشجعي بواسطته. على الرغم من وجود شائعات مختلفة حول وفاته ، إلا أن روايات وفاته في عهد الخليفة عثمان أكثر صحة. قيل أن سبب نزول آيات آل عمران 3/173 ونساء 4/91 هو النعيم. وقد نقلت عنه الأحاديث عن طريق ابنه وابنته. في حين أن هيكل شخصيته قبل إسلامه كان قائمًا على المنفعة و خالية من الاهتمامات الأخلاقية والدينية، يرى شخصية نعيم بن مسعود بعد إسلامه قوية جدًا في مواقفه وسلوكياته الصادقة.

Anahtar Kelimeler

تاريخ الإسلام, محمد, نعيم بن مسعود, غزوة الخندق, بنو قريظة

The Life And Personality of Nuaym b. Mas‘ûd al-Ashca‘, One of the Important Persons of the Period of the Prophet in terms of Jewish-Polytheist Relations

Öz

The aim of this study is to examine the life and personality of Nuaym b. Mas‘ûd. Depending on this purpose, the qualitative research method was used in the research, data were obtained by document analysis technique, and descriptive analysis of the obtained data was made. As a result of our analysis, the followings have been established about the life and personality of Nuaym b. Mas‘ûd who was a member of the Ashca branch of the Gatafan tribe.
Nuaym b. Mas‘ûd changed the course of the war in favor of the Muslims in the Battle of the Khandaq. He broke the agreement between the Banu Qurayza and the allied army in the Battle of the Khandaq with his successful diplomatic attempts; he also carried out important actions in his life before and after he became a Muslim. He caused the Muslims to be victorious with the information he gave without being aware of it before the Sariyya in Qarede. Before the Battle of Bedru’l-Maw'îd, he was assigned by Abu Sufyan with a special mission to prevent Muslims from going to war. Certainly, the words he said in favor of Banu Nadir during the expulsion of the Banu Nadir tribe from Medina were also historically important. He became a Muslim in the Battle of the Khandaq. He took part in both the Battle of the Khandaq and the important battles of the Prophet Muhammad in the ongoing process, and the Prophet Muhammad carried out his actions regarding the Ashca tribe through him. Although there are different rumors about his death, the narrations that he died during Othman, the third Caliph, periods are more accurate. It has been stated that the reason for the revelation of Âl-i İmrân 3/173 and Nisâ 4/91 verses is Nuaym. There are hadith narrations transmitted from him through his son and daughter. While his personality structure before he became a Muslim was based on interests and created an image that was free from religious moral concerns, Nuaym b. Mas‘ûd personality with a very strong character was encountered in his attitudes and behaviors after becoming a Muslim.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Prophet Muhammad, Nuaym b. Mas‘ûd, Khandaq Ghazwa, Banu Qurayza.

Hz. Peygamber Dönemi’nin Yahudi-Müşrik İlişkileri Açısından Önemli Simalarından Nuaym b. Mes‘ûd el-Eşca‘ın Hayatı ve Şahsiyeti

Öz

Bu çalışmanın amacı Nuaym b. Mes‘ûd’un hayatının ve şahsiyetinin incelenmesidir. Bu amaca bağlı olarak araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmış, veriler doküman inceleme tekniği ile elde edilmiş, elde edilen verilerin betimsel olarak analizi yapılmıştır. Yaptığımız analiz sonucunda Gatafan kabilesinin Eşca’ koluna mensup olan Nuaym b. Mes‘ûd’un hayatı ve şahsiyetiyle ilgili aşağıdaki tespitlere ulaşılmıştır. Nuaym b. Mes‘ûd, Hendek Gazvesi’nde savaşın seyrini Müslümanlar lehine değiştirmiştir. O, Hendek Gazvesi’nde Benî Kurayza ile müttefik ordusu arasındaki antlaşmayı, yaptığı başarılı diplomatik girişimleriyle bozmuş; ayrıca Müslüman olmadan önce ve sonraki hayatında önemli icraatlar gerçekleştirmiştir. Karede Seriyyesi öncesi farkında olmadan verdiği bir bilgiyle Müslümanların galip gelmesine sebep olmuştur. Bedrü’l-Mev‘îd Gazvesi’nden önce Ebû Süfyân tarafından özel görevle Müslümanların savaşa çıkmasını önlemek amacıyla görevlendirilmiştir. Benî Nadîr kabilesinin Medine’den sürülmesi aşamasında Benî Nadîr lehine söylediği sözlerin de tarihî açıdan önemli olduğu muhakkaktır. Nuaym b. Mes‘ûd, Hendek Gazvesi’nde Müslüman olmuş, hem Hendek Gazvesi’nde, hem de devam eden süreçte Hz. Peygamber’in önemli gazvelerinde görev almış, Hz. Peygamber Eşca’ kabilesiyle ilgili icraatlarını onun kanalıyla gerçekleştirmiştir. Vefatıyla ilgili farklı rivayetler olsa da, Hz. Osman döneminde vefat ettiğine dair nakledilen rivayetler daha isabetlidir. Âl-i İmrân 3/173 ve Nisâ 4/91. ayetlerin nüzul sebebinin Nuaym olduğu ifade edilmiştir. Kendisinden oğlu ve kızı kanalıyla nakledilen hadis rivayetleri vardır. Müslüman olmadan önceki kişilik yapısı menfaatler üzerine oturtulmuş, dinî-ahlâkî endişelerden uzak bir görüntü oluştururken, Müslüman olduktan sonraki tutum ve davranışlarında son derece sağlam karakterli bir Nuaym b. Mes‘ûd kişiliğiyle karşılaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hz. Muhammed, Nuaym b. Mes‘ûd, Hendek Gazvesi, Benî Kurayza.

Kaynakça

• AHMED CEVDET PAŞA. Kısas-ı enbiyâ ve tevârîhi hulefâ. çev. Ali Arslan. İstanbul: Arslan Yayınları, 1980.
• ALGÜL, Hüseyin. “Gatafân (Benî Gatafân)”. DİA. 13/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• APAK, Adem. Siyer-i Nebî. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr-Riyâd ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• BEYHAKÎ, Ebû Bekr Ahmed b.Hüseyin b. Ali. Delâ’ilü’n-nübüvve. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Câmiu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• BUHÂRÎ, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil b. el-Buhârî. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Heyet. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l- Osmâniyye, ts.
• BÜRRÎ, Muhammed b. Ebî Bekr. el-Cevhere fî nesebi’n-Nebî ve ashâbihi’l-aşere. thk. Muhammed et-Tûncî. Riyad: Dâru’r-Rifâʿî, 1983.
• BÛTÎ, M. Said Ramazan. Fıkhu’s-sire. çev. Ali Nar-Orhan Aktepe. İstanbul: Gonca Yayınevi, 1992.
• CEVAD ALİ. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. çev. Dursun Hazer-Fethullah Zengin. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• DERVEZE, Muhammed İzzet b. Abdilhâdî. et-Tefsîrü’l-hadîs. çev. Mustafa Altınkaya. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• DİYÂRBEKRÎ, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasan. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• EBÛ NUAYM el-İSFAHÂNÎ, Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sahâbe. thk. Âdil b. Yusuf. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1998.
• EBÛ NUAYM el-İSFAHÂNÎ, Ahmed b. Abdillâh. Delâʾilü’n-nübüvve. thk. Muhammed Ravâs Kalʿacî, Abdülberr Abbâs. Beyrut: Dâru’n-Nefâʾis, 1986.
• EBÛ UBEYD el-BEKRÎ, Abdullâh b. Abdilʿazîz. Muʿcemu me’staʿceme min esmâi’l-bilâd ve’l-mevâdiʿ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403.
• ERUL, Bünyamin. “Rivayetlerdeki Hendek ve Hendek’teki Rivayetler”. Siyer Araştırmaları Dergisi 9 Ocak-Haziran (2021).
• FAYDA, Mustafa. “Bedrü’l-Mev‘id”. DİA. 5/335. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub. Tenvîru’l-mikbâs min tefsîr-i İbn Abbâs. çev. Cevher Caduk. İstanbul: İlkharf Yayınları, 2016.
• GÜZEL, Ahmet. Hz. Peygamberin Savaşları. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2018.
• HALEBÎ, Ebü’l-Ferec Nûrüddîn Ali. es-Sîretü’l-halebiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• HALÎFE B. HAYYÂT.et-Târîh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1397.
• HAMİDULLAH, Muhammed. “Hendek Gazvesi”. DİA. 17/194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• HAMİDULLAH, Muhammed. Hz. Peygamber’in Savaşları. çev. Nazire Erinç Yurter. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• HAMİDULLAH, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. M. Said Mutlu. İstanbul: İrfan Yayınları, 1972.
• HASAN İBRAHİM HASAN.İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985.
• HATTÂB, Mahmud Şit. Komutan Peygamber. çev. Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1988.
• HÂZİMÎ, Ebûbekir Muhammed b. Mûsâ. Ucâletü’l-mübtedî ve füdâletü’l-müntehî fi’n-neseb. thk. Abdullâh Kennûn. Kahire: y.y., 1973.
• HEYKEL, Muhammed Hüseyin. Hz. Muhammed’in Hayatı. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2000.
• IRVİNG, Washigton. Hz. Muhammed. çev. Ruhiye Erulaş. İstanbul: Mitra Yayınları, 2012.
• İBN EBÎ ŞEYBE, Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-meğâzî, ts.
• İBN HABÎB, Ebû Cafer Muhammed. Kitâbu’l-muhabber. Beyrut: Dârü’l-İfâka’l-Cedîde, ts.
• İBN HACER el-ASKALÂNÎ, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İBN HALDÛN, Abdurrahmân b. Muhammed el-Mağribî. Kitâbü’l-iber (Târihu İbn Haldûn). thk. Halîl Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1988.
• İBN HAZM, Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. Cevâmiu’sîre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İBN HAZM, Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. Cemheretu ensâbi’l-Arab. Beyrut: y.y., 1983.
• İBN HİBBÂN, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbârü’l-hulefâʾ. Beyrut: Kütübü’s-Sekâfiyye, 1996.
• İBN HİŞÂM, Abdülmelik b. Hişâm. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sakkâ vd. Mısır: Şirketü Mektebetü ve Matbaatu Mustafa, 1955.
• İBN İSHÂK, Muhammed b. İshâk b. Yesar. Sîretü İbn İshak. çev. Selahaddin Yıldırım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. el-Bidâye ve’n-nihâye. y.y.: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1988.
• İBN SA’D, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İBN SEYYİDİNNÂS, Fethuddîn Muhammed b. Muhammed. Uyûnu’l-eser fî fünûni’l-meğâzî ve’ş-şemâîl ve’s-siyer. thk. İbrahim Muhammed Ramazan. Beyrut, 1993.
• İBN ŞİHAB ez-ZÜHRÎ, Muhammed b. Müslim. el-Meğâzi’n-nebeviyye. thk. Süheyl Zekkâr. Dâru’l-Fikr, ts.
• İBN ABDİLBER en-NEMERÎ, Yûsuf b. Abdillâh. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemalüddin. Muntazam fî târîhı’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata-Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1992.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemalüddin. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsir. çev. Abdülvehhâb Öztürk. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2009.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzüddîn Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-tarîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzüddîn Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gabe fî maʿrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• KALKAŞANDÎ, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ali. Nihâyetü’l-ereb fî maʿrifeti ensâbi’l-Arab. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Beyrut: y.y., 1980.
• KASTALÂNÎ, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibu’l-ledunniyye bi’l-menhi’l-Muhammediyye. Kahire: el- Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
• KEHHÂLE, Ömer Rıza. Mu’cemü kabâili’l-Arab. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1994.
• KONPARA, Zekai. Peygamberimiz-İslâm Dini ve Aşer-i Mübeşşere. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005.
• KURTUBÎ, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kurʾân. İstanbul: Buruc Yayınları, 2002.
• KUTUB, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. çev. Bekir Karlıağa. Hikmet Yayınları, 1966.
• MAĞLUS, Sâmi b. Abdullah b. Ahmed. Siyer Atlası. thk. M. Emin Yıldırım. çev. Abdullah Karakaş. İstanbul: Siyer Yayınları, 2011.
• MAHMUDOV, Elşod. Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîh. Port Said: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Diniyye, t.s.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Tâhir. el-Ensâbu’l-müttefika fî’l-hatti’l-mütemâsile fî’n-nakti ve’d-dabt. thk. P. De Jong. Leiden: y.y., 1865.
• MAKRÎZÎ,Ahmed b. Ali. İmtâʿu’l-esmâʿ. thk. Muhammed Abdulhamîd en-Nemîsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• MARGOLIOUTH, D. S. Muhammed ve İslâm’ın Yükselişi. çev. M. İkbal Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• MÂTÜRÎDÎ, Muhammed b. Muhammed. Te‘vîlâtü’l-Kurʾân. thk. Mecdî Bâsim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• MÂVERDÎ, Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. Seyyîd b. Abdilmaksûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• MEKKÎ b. EBÎ TÂLİB, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye fî ilmi meʿâni’l-Kurʾân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ulûmih. thk. eş-Şâhid el-Bûşîhî. Şârika: Mecmuʿatu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, 2008.
• MES’ÛDÎ, Ebü’l-Hasen. et-Tenbih ve’l-işraf. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978.
• MEVDUDİ, Ebu’l-Âlâ. Tefhîmü’l-Kur’an. çev. Heyet. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• MÜBERRED, Ebû’l-Abbâs Muhammed. Nesebu Adnân ve Kahtân. thk. Abdulaziz el-Meymenî. Hindistan: y.y., 1936.
• MUKÂTİL b. SÜLEYMÂN, Ebu’l-Hasen b. Beşîr. Tefsîr-i kebîr. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Câmiü’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• NEDVÎ, Ebü’l-Hasen. Rahmet Peygamberi. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• ÖNKAL, Ahmet. “Karede Seriyyesi”. DİA. 24/487. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• ÖZKUYUMCU, Nadir. “Nadîr”. DİA. 32/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• RÂGIB el-İSFAHÂNÎ, Hüseyin b. Muhammed. Câmi‘u’t-tefsîr. Beyrut: Dârü’l-Vatân, 1999.
• RÂZÎ, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Mefâtihu’l-ğayb. çev. Heyet. Ankara: Akçağ Yayınları, 1994.
• SAʿLEBÎ, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebû Muḥammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, 1422/2002.
• SCHROEDER, Eric. Hz. Muhammed’in İzinde. çev. Semih Yazıcıoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2016.
• SEMERKANDÎ, İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed. Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî, ts.
• SÜHEYLÎ, Abdurrahman b. Abdillah. Ravdu’l-unuf, ts.
• SÜYÛTÎ, Celâleddîn. Lübbü’l-lübâb fî tahrîri’l-ensâbi’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• ŞÂMÎ, Muhammed b. Yûsuf. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’l-ibâd. thk. Âdil Ahmed-Ali Muhammed Muʿavvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• ŞENEL, Abdülkadir. “Nuaym b. Mes‘ûd”. DİA. 33/219-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• TABERÎ, Ebû Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-rusul ve’l-mülûk. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1967.
• TABERÎ, Ebû Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ve târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Dâru Hicre, 2001.
• VÂKIDÎ, Ebu Abdullâh Muhammed b. Ömer. Kitâbu’l-meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: y.y., 1989.
• WENSİNCK, A. J. “Handak”. MEB İslam Ansiklopedisi. 5/1/209. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1997.
• YA’KÛBÎ, İshâk b. Ca’fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya’kûbî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1959.
• YÂKÛT el-HAMEVÎ, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1997.
• YAZIR, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Yayınları, 1993.
• ZEBİDÎ, Ahmed b. Ahmed. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. çev. Ahmed Naim-Kâmil Miras. Ankara: DİB Yayınları, 1976.
• ZECCÂC, İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân ve i’râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nubelâ’. thk. Şuʿayb el-Arnâvut. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• ZÜBEYRÎ, Ebû Abdillâh Musʿab. Nesebu Kureyş. thk. Levi Provensal. Kahire: y.y., ts.