İsmail Sem’i Efendi ve “Usul-i Muhakemenin Tarihçesi” Risalesi Bağlamında İslam-Osmanlı Yargılama Usulünün Tarihine Bir Bakış

Yıl 2023, Sayı: 50, 297 - 339, 01.11.2023

Yasin Yılmaz , Abdussamed Atasoy

https://doi.org/10.28949/bilimname.1054284

Öz

İsmail Semʻî Efendi (1857-1935), son dönem Osmanlı hukukçuları arasında hem medrese tahsili görmesi hem de Mekteb-i Hukuk’tan mezun olması itibarıyla dikkate değer bir isimdir. Mekteb-i Hukuk’tan mezun olmasından hemen birkaç sene sonra iki risale yayımlamıştır. Müellifin bu risalelerden başka bir yayını bulunmamaktadır. Hayatını farklı mahkemelerde hakimlik yaparak sürdürmüştür. Semʻî Efendi’nin, İslam yargılama hukukunun tarihine dair yazdığı “Usûl-i Muhakemenin Tarihçesi” başlıklı risalesi elli iki sayfadan oluşmakta ve burada Hz Peygamber (sav) döneminden başlayarak metnin kaleme alındığı yıla kadar yargılama alanında geçirilen süreç özetlenmektedir. Risalede Osmanlı yargılama hukukunun tarihi padişahlara göre dönemlendirilerek ele alınmıştır. Yıldırım Beyazıt, Fatih Sultan Mehmed, Kanuni Sultan Süleyman, I. Mustafa, IV. Mehmed, Sultan İbrahim, II. Ahmed, IV. Murat, I. Mahmud, II. Mahmud, Abdülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamid dönemleri hakkında yargılama faaliyetlerine ilişkin bilgiler verilmiştir. Özellikle İsmail Semʻî Efendi’nin eseri kaleme aldığı dönem Osmanlı padişahı olan II. Abdülhamid zamanında bu alanda atılan adımlar sıralanmıştır. Özellikle Tanzimat dönemindeki hukukta batılılaşma çabaları dahilinde değerlendirilen 1879 tarihli hukuk ve ceza muhakemeleri kanunu risalede zikredilmektedir. Kısa bir özet olmasına rağmen yargılama tarihine bütüncül bir bakış sağlaması açısından faydalı bir çalışma sayılabilir. Bu çalışmanın birinci hedefi literatürde pek bilinmeyen İsmail Semʻî Efendi’nin hayat hikayesine ilişkin elde ettiğimiz bilgileri takdim etmektir. İkinci hedef ise “Usûl-i Muhakemenin Tarihçesi” başlıklı risale metninin çeviriyazısını ve değerlendirmesini yapmaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam muhakeme hukuku, İsmail Semʻî, yargılama usulü, yargılama tarihi, Osmanlı yargı sistemi.

İsmail Sem’i Efendi and A Look at the History of the Islamic-Ottoman Trial Procedure in the Context of the Hıs Epıstle On Hıstory Of Islamıc Procedure Law

Öz

Ismail Semʻî Efendi (1857-1935) has an important place among the late Ottoman lawyers in terms of both his education in madrasah and his graduation from Mekteb-i Hukuk. He published two epistles just a few years after he graduated from Mekteb-i Hukuk. The author does not have any other publications other than these epistles. He continued his life as a judge in different courts. Semʻî Efendi's epistle titled “Usul-i Muhakemenin Tarihcesi” (The History of Procedure Law), written on the history of Islamic procedure law, consists of fifty-two pages. The process in the judicial field starting from the time of the Prophet (pbuh) until the year when the text was written is summarized. Although it is a brief summary, it can be regarded as a useful study in terms of providing a holistic view of the Islamic procedure law history. The first goal of this study is to present the information we have obtained regarding the life story of İsmail Semʻî Efendi, which is not well known in the literature. The second goal is to translate and evaluate the text of the treatise titled “Usul-i Muhakemenin Tarihçesi”. Throughout the Ottoman history, the importance given to the establishment of justice in the judiciary has been explained through different examples. During the Ottoman period, the innovations made in the field of judgment during the time of certain sultans were mentioned, and the last treatise was terminated by mentioning the regulations on the Usul-i Muhakemat-ı Cezaiye and Usul-i Muhakeme-i Hukukiye, which were enacted in 1879.

Anahtar Kelimeler

Islamic law of procedure, İsmail Semʻî, trial procedure, history of procedure law, Ottoman judicial system.

Kaynakça

• Abdurrahman Adil. “Kemalpaşazâde Said Bey II”. Tevhid-i Efkâr nr. 15-3043, 18 Haziran 1921.
• Ahıshalı, Recep. “Muhzır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/muhzir> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Arı, Abdüsselam. “Hz Ömer’in Ebu Musa El-Eş’ari’ye Gönderdiği Mektubun Yargılama Hukuku Açısından Analizi". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 85-99.
• Atasoy, Samed. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Kanunlaştırma Usulü ve Meclislerin Rolü (1838-1876)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. 10, sy. 2, 2020, s. 245-273.
• Aydın, M. Akif. “Divan-ı Ahkam-ı Adliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/divan-i-ahkam-i-adliyye> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Süreci (1839-1939), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2010.
• Çelikkol, Yaşar. “Emeviler Dönemi Şurta (Polis) Teşkilatı Ve İstihbarat Birimi Olarak Berid Teşkilatı”. e-Journal of New World Sciences Academy 6 (2011), 321-330.
• Cumhuriyet Gazetesi, 28 Haziran 1935, (3993) 4. <http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/cumhuriyet//cumhuriyet_1935/cumhuriyet_1935_haziran_/cumhuriyet_1935_haziran_28_.pdf> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Çetin, Osman. “Hürmüzân-ı Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/hurmuzan-i-farisi> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-udûlden Şuhûdü’l-hâle Geçiş”. Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies 53 (2019), 303-352.
• Eyice, Semavi. “Ağa Kapısı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/agakapisi> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Fidan, Yılmaz. “Hz Ömer’in Risaletü’l-Kaza Adlı Mektubundan Hareketle İslam Yargılama Hukuk Sistemi ve Hakimlik Mesleğine İlişkin Etik İlkelerin Tespiti”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Uluslararası Hz Ömer Sempozyumu 3 (2018), 173-190.
• İbn Haldun. Mukaddime. Çev. Pirizade Mehmed Sahib, Haz. Y. Yıldırım & S. Erdem & H. Özkan & M. C. Kaya, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• İsmail Semʻî. Usûl-i Muhakemenin Tarihçesi. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 1304 [1887].
• Kaya, Süleyman. “Mahkeme Kayıtlarının Kılavuzu: Sakk Mecmuaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 379-416.
• Kurt, Hasan. “Tâhir b. Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/tahir-b-huseyin> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Mumcu, Ahmet. Divan-ı Hümayun. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1986.
• Mutaf, Abdülmecid, “Şûra-yı Devlet (1868-1922)”, Türkler, Yeni Türkiye Yay., c. 13, Ankara, 2002.
• Osmanlı Arşivi, DH.SAİDd..., Nu: 26/177, H. 29.12.1273; İ..DH.., Nu: 1094/85751, H. 06.12.1305; İ..TAL., Nu: 185/46, H. 05.04.1317; İ..AZN., Nu: 36/8, H. 19.08.1317; BEO, Nu: 1422/106637, H. 23.08.1317; BEO, Nu: 1921/144070, H. 17.06.1320; BEO, Nu: 4343/325670, H.27.04.1333; İ..AZN., Nu: 118/39, H.27.04.1333.
• Özcan, Tahsin. “Halilefendizade Mehmed Said Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-said-efendi-halilefendizade> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Özcoşar, İbrahim. “Osmanlı Mahkemelerinde Muhzır Kavramı”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 4 (2004), 235-241.
• Özen, Şükrü. “Kadılkudat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/kadilkudat> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Özen, Şükrü. “Yahyâ b. Eksem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/yahya-b-eksem> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Sarıtepe, Erdoğan. “Kırımlı Abdüssettar Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Medhal-i Fıkıh Adlı Risalesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2011), 113-131.
• Shaw, Standford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi Yasama Meclisleri II”, çev. Püren Özgören, Tarih ve Toplum, c. 13, sy. 77, Mayıs 1990, s. 296-303.
• Şimşir, Mehmet. “Raşid Halifeler Döneminde İdare Sistemi ve Divan Teşkilatı”. İSTEM 6 (2005), 265-280.
• Şulul, Kasım. “Hicri Takvimin Ortaya Çıkışı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2002), 145-166.
• Trablusî, Alâüddîn Ebü’l-Hasen. Muînü’l-Hukkâm, Matbaatü’l-Meymeniyye. 1310.
• Yardım, Ali. “Ebû İdrîs el-Halvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-idris-el-havlani> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Yardım, Ali. “İbn Ebû Dâvûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/yahya-b-eksem> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Yazıcıoğlu, M. Sait. “Hızır Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/hizir-bey> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Fazl b. Yahyâ el-Bermeki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. <https://islamansiklopedisi.org.tr/fazl-b-yahya-el-bermeki> (Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2021).
• Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukukun Kuruluşu ve Faaliyetleri. İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.