Emîr es-San‘ânî’nin İlâhî İktibâsların Mâhiyetine Dair el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân İsimli Risâlesi Ve Ele Aldığı Konuların Kritiği

Yıl 2023, Sayı: 50, 133 - 265, 01.11.2023

Zakir Demir

https://doi.org/10.28949/bilimname.1297231

Öz

Kur’ân’a bir kez göz gezdirip, birkaç satır veya az sayıda pasaj okuyan hemen herkes, onda sözün dönüp dolaşıp tarihsel anlatılara, “dedi ki/dediler ki” üslûbunda serdedilen nakillere geldiğini görmekte gecikmeyecektir. Dolayısıyla Kur’ân’ın yaklaşık dörtte birinin veya yarısına yakının tarihsel olayların ve kıssaların aktarılmasından oluştuğunu söylemek mümkündür. Kur’ân’ın bütünlüğünde müşâhede edilen ve “ilâhî iktibâs” olarak addettiğimiz bu konuya dair İslâm telif tarihinde ilk müstakil eser, “Sübülü’s-selâm müellifi” olarak bilinen Emîr Muhammed b. İsmâ‘îl es-San‘ânî tarafından hazırlanmıştır. Bir Zeydî âlim olan San‘ânî, müfessir, muhaddis ve fakîh kimlikleri başta olmak üzere çok sayıda alanda ön plana çıkan, Arap dilinin inceliklerine vukufiyeti bulunan, dili etkili kullanan çok yönlü ve velut bir ilim adamıdır. Ayrıca o, müctehid Zeydî âlimlerinden ve Yemen ilmî gelenek üzerine etki eden şahsiyetlerden biridir. Kur’ân’ın bütünlüğünde serdedilen ilâhî iktibâsların mâhiyetine dair risâlesini el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân şeklinde adlandırmıştır. Modern döneme kadar ulaşmış olan ve makalemize konu olan bu risâlede, Kur’ân’da yer alan kelâm-ı mahkînin mâhiyeti konusunda soru-cevap usûlüyle özet bir sunum yer almakta ve satır aralarında meselenin i‘câz boyutuna işaret edilmektedir. İlâhî iktibâsların mâhiyetine dair birtakım ufuk açıcı değerlendirmeler içeren bu eserin herhangi bir akademik çalışmaya konu edilmediği görülmektedir. İlgili risâleyi esaslı bir biçimde incelemek suretiyle bu eksikliği bir yönüyle gidermek amacıyla kaleme alınan bu çalışmada ilk olarak San‘ânî’nin hayat hikâyesi, ilmî kişiliği ve eserleri incelenmektedir. Akabinde çalışmanın konusu olan risâlede ilâhî iktibâsların mâhiyetine dair San‘ânî’nin serdettiği konular ele alınmakta, istidlâl ettiği deliller önermelere dönüştürülmekte ve değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Özetle denilebilir ki ona göre ilâhî iktibâslar lafız açısından kelâmullah, mana bakımından ise kelâm-ı ibâd olmaktadır. Bu yaklaşımının arkaik zamanlardan aktarılan iktibâslar açısından Kur’ân’ın bütünlüğüne uyduğunu söylemek mümkün olmakla birlikte risâlesinde serdettiği önermelerinden bazılarının delil oluşunun zayıf olduğu gözlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Emîr es-San‘ânî, el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân, İlâhî İktibâslar, Kur’ân Kıssaları.

The Nature of Dıvıne Quotatıons in al-Amīr as-San‘Ānī’s Work Entıtled al-Izāh wa al-bayān fī tahkīkı ‘ıbārāt al-kasas al-Qur’ān And the Crıtıque of Treatıse Subjects

Öz

Almost everyone who looks at the Qur’ān and reads a few lines or a few passages will not be late to see that the word of scripture goes full circle to historical narratives and to the quotations laid out in the style of qāla or qālū. Therefore, it is scarcely an overstatement to point out that about a quarter or half of the scripture is composed of the narrating of historical events and stories. It is possible to call this subject, “divine quotations”, which are observed in the integrity of the Qur’ān. It is readily apparent that al-Amīr Muhammad b. Ismâ‘īl as-San‘ānī, who is the subject of our article, wrote the first an independent treatise on the divine quotations. as-San‘ānī, a Zaidī scholar is a prolific and versatile schoolman who comes into prominence in many fields, especially tafsir, hadith and fiqh, has a grasp of the technicality of the Arabic language and uses the language effectively. He is one of the mujtahid Zaidī scholars and figures who influenced the tradition of Yemeni science. as-San‘ānī wrote a treatise on the nature of the divine quotations and called al-Izāh wa al-bayān fî tahkīki ‘ibārāt al-kasas al-Qur’ān. In this treatise, which has reached to the modern period, there is a summary presentation with a question-answer method about the nature of the embedded speakers (al-kalām al-mahkī) in Qur’ān. The relationship between divine quotations and i‘jāz is emphasized between the lines of the treatise. In the context of divine quotations, as-San‘ānī asks this question: ‘Do the narrative speech and the embedded speakers incorporated in the integrity of Qur’ān belong to God or to the speaker who originally said it?’ By asking this question, he introduces the subjects that dealt with in his treatise. It is seen that this work, which contains some inspiring evaluations about the nature of the divine quotations, hasn’t been the subject of any academic work. In the present study, which is written in order to eliminate this deficiency in one aspect, first of all, as-San‘ānī’s life story, scientific personality and works are examined. Subsequently, the issues that as-San‘ānī raised about the nature of the divine quotations in the mentioned treatise are discussed, and the evidences he draws are transformed into propositions and evaluated in detail. In a nutshell, according to as-San‘ānī, such quotations are both the speech of God in regards to wording and the speech of human beings in terms of meaning. as-San‘ānī tries to justify this approach with rational and narrative evidence. In other words, while discussing the subject throughout the treatise, he adopts an analytical and inferential/rational method. We can signal some assertions mentioned by him in the treatise. First, there is a consensus that everything in the Qur’ān is the word of God. Therefore, all quotations from archaic times must also be the word of God. Second, the Qur’ān is described as the speech of God in the integrity of Qur’ān. This shows that everything in the Qur’ān is the word of God in the true sense. Since divine quotations are also a part of this whole, they are also within the scope of the speech of God. Third, the Qur’ān is defined as kalāmullāh in the terminology of Islamic sciences. This shows that the quotations made from archaic times in the Qur’ān are the word of God as well. Fourth, God narrates the words of people who lived in archaic times and whose languages are Hebrew and Syriac, in Arabic expressions. This shows that the quotations in the Qur’ān are transmitted in terms of meaning, not literally. That is, the wordings of quotations belong to God, the meanings of them belong to the speech of human beings. Fifth, in some verses, it is stated that a part of the Qur’ān is found in previous books. It is known that the Arabic verses of the Qur’ān are not found in the Torah, Bible and Psalms. In that case, the Qur’ān must be in the previous holy books in terms of meaning. Since God attributes the Qur’ān to the previous holy books in terms of meaning, it should be possible for divine quotations to be attributed to people other than God in terms of meaning. Sixth, in the Qur’ān, there are radical changes in wording, composition and style in the expressions transferred and imitated from archaic times, especially the stories of Moses and Iblīs. This shows that God changed the expressions while quoting from archaic times. In that case, when quoting the words of human beings, God must have made a spiritual interpretation, not a literal transmission.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, al-Amīr as-San‘ānī, al-Izāh wa al-bayān fī tahkīk ‘ibārāt al-qasas al-Qur’ān, Divine Quotations, Qur’ānic Narratives.

Kaynakça

• AY, Mahmut. Kur’ân Kıssalarını Sîret Bağlamında Okumak. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2017.
• AYDIN, Elif. Emîr es-San’ânî’de Hadis Usûlü ve Rivâyet Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• BÂKILLÂNÎ, Muhammed b. Tayyib. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakr. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 2009.
• BAKTIR, Mustafa. “Emîr es-San‘ânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/144-145. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• BURSEVÎ, İsmâ‘îl Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arâbî, ts.
• CÜRCÂNÎ, Ebû’l-Hasen Alî b. Abdilazîz el-. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim - Ali Muhammed el-Bicâvî. Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, ts.
• ÇETİN, Nihad M. “Arap (Yazı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• DEMİR, Abdulalim. İmâmiyye Şîası’nda Sahâbe Tasavvuru. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• DEMİR, Zakir. “İbn ‘Akîle el-Mekkî’nin Kur’ân Lafızlarının İlâhîliğine Yaklaşımı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 602-619.
• DEMİR, Zakir. İlâhî Nakiller Bağlamında Kur’ân’daki İktibâsların Mâhiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• DEMİR, Zakir. “Kur’ân Lafızlarının Aidiyetine Dair Tefsir Geleneğindeki Tartışmalar ve Bunların Kritiği”. Kader 20/1 (2022), 345-368.
• DEMİR, Zakir. Tefsir Terimbilimi’ne Alternatif Bir Alan: Ta’rifat, Hudud ve Mustalahat Kitabiyatı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• EBÜSSUÛD EFENDİ. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm. thk. Abdulkâdir Ahmed ‘Atâ. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, ts.
• EHDEL, Abdurrahman b. Süleyman. en-Nefsü’l-yemânî ve’r-rûhü’r-rûhânî fi icâzeti’l-kudâti beni’ş-Şevkânî. Riyad: Dârü’s-Sumay‘î, 2012.
• EMÎR es-SAN‘ÂNÎ, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân. thk. ‘Abdüvehhab Lutf Deylemî. San‘â: Mektebetü’l-İrşâd, 1992.
• EMÎR es-SAN‘ÂNÎ, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. “el-Kavlu’l-metîn fî buşrâ men belega sinne’s-semânîn”. Avnü’l-kadîr min fetâvâ ve resâili İbni’l-Emîr. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2015.
• EMÎR es-SAN‘ÂNÎ, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. Mefâtihu’r-rıdvân fî tefsiri’z-zikir bi’l-âsar ve’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Sevkân ez-Zehrânî. Medine: el-Câmi’atü’l-İslâmiyye, 1410.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid el-. el-Me‘ârifu’l-‘akliyye. thk. ‘Abdulkerim el-‘Osmân. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1963.
• GÜRLER, Kadir. “İçtihat ve Taklit Tartışmaları Bağlamında Sened Açısından Hadislerin Sıhhati Meselesi -el-Emîr es-San‘ânî’nin İrşâdu’n-Nukkâd İlâ Teysîri’l-İctihâd’ı Özelinde”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/3 (2007), 58-93.
• HATİPOĞLU, Turgut. Yemen’in Osmanlı’dan Ayrılışı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• HAYTA, Mustafa. Emir es-San‘ânî ve Mutlak İctihad Düşüncesi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2021.
• İbn HAZM el-ENDELÜSÎ. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• KARCI, Şemsettin. Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri ve Çağdaş Temsilcileri. Malatya: İnönü Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• KAZVÎNÎ, Hatîb Muhammed el-. Telhîsu’l-Miftâh. thk. ‘Abdulhamid Hindâvî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• KETTÂNÎ, Muhammed Abdülhay el-. Fihrisü’l-fehâris. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• KOÇKUZU, Ali Osman. “Bulûgu’l-Merâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/412-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• ÖZCAN, Esat. “Bilge Kul-Musa Kıssası ve Bu Kıssa Vasıtasıyla Verilen Bazı Mesajlar”. Dini ve Sosyal Konular Hakkında Bazı Araştırmalar. ed. Fatih Aydın. Kişinev: Lambert Academic Publishing, 2021.
• ÖZTÜRK, Mustafa. Kur’ân Dili ve Retoriği. Ankara: Ankara Okulu Yayınevi, 2010.
• RÂZÎ, Fahreddin er-. et-Tefsirü’l-kebîr (Mefâtîhu’l-gayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• SERAHSÎ, Şemsü’l-eimme. Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• SÜBKÎ, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. ‘Alî es-. Cem‘u’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. thk. Mahmûd Muhammed Tanahi - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kâhire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Alî eş-. el-Bedrü’t-tâli‘ bi-mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Alî eş-. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ʿilmi’l-usûl. thk. Ebû Hafs Sâmî b. el-Arabî. Riyâd: Dâru’l-Fadîle, 2000.
• TEBRÎZÎ, Hatîb et-. Şerhu Dîvâni’l-Hamâse. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• TEFTÂZÂNÎ, Sa‘deddîn et-. el-Mutavvel. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• TİRMİZÎ. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• ZEYDÂN, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lügati’l-‘Arabiyye. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hilâl, ts.