Anlardan Gelecek Allah’tan Gelsin: Sultan III. Selim Döneminde Nefy Edilen İlmiye Mensupları

Yıl 2024, Sayı: 51, 225 - 252, 30.04.2024

Serkan Erdoğan , Mehmet Talha Kalkan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1399597

Öz

1789 yılında Osmanlı tahtına çıkan Sultan III. Selim, oldukça sıkıntılı bir durum içerisinde bulunan devletin eski gücüne kavuşabilmesi adına çalışmalara başlamış ve esasında askeri, mali, idari ve iktisadi alanları kapsayan "Nizam-ı Cedid" adlı bir reform sürecinin temellerini atmıştır. Osmanlı tarihinin en ağır anlaşmalarından biri olan "Küçük Kaynarca"dan sonra tahta çıkan Sultan III. Selim, ordunun ve devletin ağır yenilgiler neticesinde büyük bir erozyona uğrayan namının ve prestijinin yeniden artmasına ihtimam göstermiştir. Hatta Sultan III. Selim’in ordunun başında sefere çıkarak askerlerin maneviyatının yükseltilmesi ve katılımın tam randımanlı sağlanabilmesi noktasında ilerleme kaydetmek istemesi de bu politikanın bir sonucu olarak görülmüştür. Çeşitli nedenlerden ötürü ordunun başında sefere çıkmaktan vazgeçen Sultan III. Selim, mezkûr noktalarda ilerleme sağlayabilmek adına ulemanın orduya yardımcı olmasını istemiş ve onların da askerlerle beraber cepheye gidebilmelerini arzu etmiştir. Ne var ki, ulemanın bu konuda sultana karşı gelmesi ve orduyla beraber sefere gitme fikrine ayak diremesi, III. Selim’in bu askerlere yönelik tutumlarının değişmesine ve ulemada ve hatta geniş ölçekte ilmiye sınıfında ıslahat fikrinin ivedilikle ortaya çıkmasına etki etmiştir. İşbu çalışma da Sultan III. Selim’in ıslahat yapmak istediği ilmiyenin durumunu ortaya koymayı hedeflemiş olup mevcut sınıfın karışmış olduğu suçlar ve almış oldukları nefy-sürgün- cezaları üzerinden bir değerlendirme yapmayı şiar edinmiştir.

Anahtar Kelimeler

III. SELİM, İLMİYE, NEFY, SUÇ, CEZA, BOZULMA, ISLAHAT

May What Comes from Them Come from God: Exiled Scholars during the Reign of Selim III

Öz

Selim III, who ascended the Ottoman throne in 1789, started to take action so that the empire, which had been in a very difficult period for a while back then, could regain its power, and laid the foundations for The New Order, a reform process that involved military, financial, administrative and economical fields. Selim III, who ascended the throne after The Treaty of Kuchuk-Kainarji, one of the harshest treaties in the history of the Ottoman Empire, attached importance to increase honour and prestige of the empire and the army again, which had been immensely damaged as a result of great defeats. Indeed, the fact that Selim III aimed to make progress in giving the soldiers moral support and providing full attendance by embarking the army was considered as a result of this policy. Owing to the fact that Selim III changed his decision about embarking the army for various reasons, he asked the ulama to provide help for the army in order to make progress in several fields, and wanted them to fight on the fronts with the other soldiers. However, the facts that the ulama objected to the sultan and argued against the idea of fighting on the fronts with the army caused Selim III to change his attitude towards these soldiers, and this circumstance created the idea of making some reforms in the ulama, and, even, some extensional reforms in the ilmiye hurriedly. This study aims at presenting the situation of the ilmiye, the institution in which the sultan targeted to make reforms, and making an analysis based on the crimes in which the institution was involved and the punishments of nefy (exile) which were inflicted on them.

Anahtar Kelimeler

SELİM III, İLMİYE, NEFY, CRİME, PUNİSHMENT, BREAKDOWN, REFORM

Kaynakça

• AKYÜZ, Yahya. "III. Selim Döneminde Bursa Medreselerinde Disiplin Islahatına İlişkin Bir Belge". BELLETEN 43/72 (1979), 761-765.
• ANHEGGER, Robert. “Hazarfen Hüseyin Efendi’nin Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Mülâhazaları”, Türkiyat Mecmuası, 10 (1953), 365-393.
• ATAY, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Atayy Yayınları, 2018.
• ATÇIL, Abdurrahman. Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar. İstanbul: Klasik Yayınlar, 2019.
• ATİK, Kayhan. "XVII. Yüzyıl Osmanlı Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişki Tespit ve Teklifler". BİLİG 14 (2000), 31-54.
• Cevdet Adliye (C.ADL), 28/1696, 30/1781.
• CİHAN, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı. İstanbul: Birey Yayınları, 2006.
• ÇAĞMAN, Ergin. “III. Selim’e Sunulan Bir Islahat Raporu: Mehmet Şerif Layihası”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 7 (1999), 217-233.
• ÇAĞMAN, Ergin. III. Selime Sunulan Islahat Layihaları. (Bursa: Kitabevi Yayınları, 2010).
• ÇİZGİ, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim Riyâzi ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre Yayınları, 2019. Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Nesayıl’ul-Vüzera V’el-Ümerâ. Düzenleyen: Hüseyin Ragıp Uğurlan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1969.
• DEMİREL, Tacettin. "18. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Ait Mülâzemet Rûznâmçe Kayıtlarına Göre Osmanlı İlmiye Mesleğinde Dâhil Olan Mülâzımların Sosyal Tabanı" Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 31 (2021), 107-131.
• Gelibolulu Mustafa Ali. Siyaset Sanatı Nüshatü’s-Selâtîn. Düzenleyen: Faris Çerçi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2015.
• GÜNÇE, Şuheda. III. Selim Dönemi Ulemâ-Siyaset İlişkisi. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019. Hezarfen Hüseyin Efendi. Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân. Düzenleyen: Sevim İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• İPŞİRLİ, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Kalebend Defterleri (BOA, A. DVNSKLB. d), nr. 18, nr. 21, nr. 24, nr. 25.
• KARAL, Enver Ziya. 28 Selim III. Ün Hatt-ı Hümayunları. Ankara: Türk Tarih Basımevi, 1942.
• Kınalı-zâde Ali. Ahlâk-ı Alâi. Düzenleyen: Murat Demirkol. İstanbul: Fecr Yayınları, 2017.
• OKUMUŞ, Ejder. "Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi", Sosyal Bilimler Araştırmalar Dergisi 3/5 (2005), 45-52.
• ÖZ, Mehmet. Kanun-ı Kadim Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.
• ÖZCAN, Abdülkadir. "Defterdar Sarı Mehmed Paşa". Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1994, 42-48.
• ÖZKUL, Osman. "Osmanlı İlmiye Sistemine İçerden Bir Eleştiri: Kazasker Tatarcık Abdullah Molla’nın Layihasının Analizi". Tarih Okulu Dergisi 36 (2018), 233-246.
• SAKLI, Ali Rıza. "Kınalızade Ali Efendi’nin Ahlak-ı Alai (Devlet ve Aile Ahlakı) Adlı Eserinin İncelenmesi". Uluslararası Ekonomi, İşletme ve Politika Dergisi 2/1 (2018), 147-152.
• ŞİMŞEK, Murat. "Kâtip Çelebi’de Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri ve Matematik ve Astronomi Bilmeyen Fakihin Eleştirisi". Nizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 9/13 (2019), 13-36.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Evrakı (TS. MA. e), 309/82.
• TÜRKMEN, Ömer Said. Asım Tarihi’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1. Cilt). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• UNAN, Fahri. "Osmanlı İdare Felsefesinde Adâlet". Halil İnalcık Adâlet Kitabı, ed. Bülent Arı-Selim Aslantaş, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2015.
• UNAN, Fahri. "Osmanlı Medreselerinde Ulemanın Sosyal Tabanı ve Bunun İlmi Performans Üzerindeki Etkisi". XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 1999, 669-676.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• YAŞAR, Yücel, Kitâb-ı Müstetâd. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil, Tarih Coğrafya Yayınları, 1974.
• YURDAKUL, İlhami. İktidarın Ruhu: Osmanlı’dan Cumhuriyete Kişizade İmtiyazları (Beşik Uleması, Siyaseten Katl, Müsadere). İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
• ZAHURİ, Danışman. Koçi Bey Risalesi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.