Hanefî Fakih Bişr b. Velîd el-Kindî (öl. 238/853) ve Hadis Rivayetleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 52, 67 - 93, 31.10.2024

Kahraman Bulgurcu

Öz

Ebû Hanîfe’nin (öl. 150/767) ve Hanefîlerin hadiste zayıf olduğu ve hadise gereken önemi vermedikleri iddiası Hanefî âlimlere karşı zaman zaman yapılmaktadır. Ebû Hanîfe ile talebelerinin hadis rivayetleri bu tür ithamlara karşı bir cevap olarak değerlendirilebilir. Hanefi mezhebinin görüşlerini belirleyen kurucu isimlerinden Ebû Yûsuf’un (öl. 182/798) talebesi olan Hanefî âlimi Bişr b. Velîd el-Kindî’nin (öl. 238/853) rivayet ettiği hadisler de bu cevaplardan biridir. Bişr b. Velîd, ilim geleneğine uygun olarak hadis öğrenmiş ve rivayet etmiş Hanefî bir âlimdir. Hanefî âlimlerin hadise ve hadis rivayetine gerekli önemi vermediğiyle ilgili iddialara Bişr’in rivayetleri ve bu konudaki gayretleri kanaatimizce cevap olacak niteliktedir. Bişr’in naklettiği hadislerin ve hadis râvisi olarak kimliğinin incelenmesine dair bir çalışma tespit edilememiş, bu sebeple rivayetlerinin toplanarak değerlendirilmesinin Hanefîlerin hadis ilmine hizmeti açısından faydalı olacağı düşünülmüştür.
Bişr’in naklettiği rivayetler Kütüb-i Sitte dışındaki bazı hadis kitaplarında geçmektedir. Bu araştırmada Bişr’in hicrî üçüncü ve dördüncü asırda telif edilen on üç hadis kitabında yer alan, 36 farklı hocadan aldığı 148 rivayeti kaynak, isnad ve muhteva bakımından incelenmiştir. Bişr’in naklettiği rivayetlerin 136’sı merfû, onu mevkuf ve ikisi ise maktû hadisten oluşmaktadır. Merfû rivayetler konularına göre incelendiğinde Bişr’in naklettiği rivayetlerin yaklaşık üçte ikisinin ahkâm konularıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Onun ahkâm konularıyla ilgili rivayetlerinin çok olmasında fakih olması önemli bir etkendir. Yine algıda seçicilik yönüyle bu tür rivayetlere daha çok önem verdiği anlaşılmaktadır. Bişr’in rivayetlerinin geçtiği kitaplardaki hadislerin çok azı mükerrer rivayetlerden oluşmaktadır. Asıl alanı fıkıh olan Bişr b. Velîd, bir hadisçi kadar olmasa da hadisle iştigal etmiş ve hadis rivayetinde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Bişr b. Velîd el-Kindî, Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, Hanefiler

Hanafi Faqih Bishr b. Walîd al-Kindî (d. 238/853) and Evaluation on His Hadith Narrations

Öz

The claim that Abû Hanîfa (d. 150/767) and Hanafis are weak in hadith and do not give the hadith the necessary importance is made against Hanafi scholars from time to time. The narrations of Abû Hanîfa and his students are answers to such accusations. The hadiths which the Hanafi scholar Bishr b. Walîd al-Kindî(d. 238/853),the student of Abu Yusuf(d. Hijr 182/798), narrated are one of these answers. Bishr was a Hanafi scholar who learned and narrated hadith according to science tradition. To our knowledge, Bishr's narrations and efforts regarding this matter will be a good answer to the claims that Hanafi scholars do not attach much importance to hadith and hadith narration. It has been seen that no study has been done about searching the identity of Bishr as a narrator of hadith and hadiths that he narrated. For this reason, it was thought that it would be useful to collect and analyze his narrations.
Hanafi scholar Bishr b. Walîd al-Kindî (d. 238/853) was the student of the famous scholar Abû Yûsuf (d. 182/798) and lived in the late second and early third centuries Hijri. During his lifetime, Bishr was respected by scholars and administrators. In addition to being a scholar from whom the sciences of Fiqh and Hadith were learned, he held official positions and served as a qadi in Baghdad, which was a science center and the capital city during his lifetime.
Bishr's narrations are included in some hadith books other than Kutub-i Sitta. His narratives in a total of thirteen hadith books written in the third and fourth centuries Hijri, including ‘Musnad’ and ‘Mu'jam’ by Abû Ya'la al-Mawsili (d. 307/919), ‘Mustahrec’ by Abû Avâne (d. 316/929), Begavi’s (d. 317/929) ‘al-Mu'jam al-Sahâbe’, Ibn Hibbân’s (d. 354/965) ‘Sahih’, Taberânî’s (d. 360/971) ‘al-Mu'jam as-Saghîr’, ‘al-Mu'jam al-Awsat’, ‘al-Mu'jam al-Kabîr’, Musnad aş-Şâmiyyîn and ad-Du‘a, İbnü'l-Mukrî’s (d. 381/991) ‘Mu'jam’, Dârekutnî's (d. 385/995) ‘Sunan’ and Hakim’s (d. 405/1014) ‘al-Mustedrak’ were examined and it was found out that there were 148 narrations of him in these books. He received 148 narrations from 36 different khodjas. He reported about half of his narrations from his Khodja, Abû Yûsuf, from whom he had 33 narrations, and his Khodja, Sharik bin Abdullah (d. 177/794), from whom he had 32 narrations. He recited the remaining narrations from his 34 other Khodjas, from whom he had one or a few narrations.
Bishr and some of his Khodjas were alone in transmitting some hadiths. Besides, the majority or sometimes some of the narrators in some isnads consist of faqih ones. In addition, Bishr's Khodja, Abû Yûsuf, transmitted four of the narrations from his Khodja, Abû Hanîfa (d. 150/767).
Bishr is from the fourth generation, Tabi’ of Tabi’ al-Tabi'in, who came after the first three generations: the companions, the Tabi’in, and the Tabi’ al-Tabi’in. In some narrations, there are three generations between him and the Noble Prophet. Therefore, it is seen that the triple strand narrations that he transmitted are ‘âlî isnâd.
Of the hadiths Bishr transmitted, 136 are Marfu’, ten are Mawquf, and two are Maqtû’. Considering the sihhah (authenticity) of the narrative texts, it is revealed that 78 of them are Sahīh (authentic), 15 of them are Hasan, 35 of them are Da’īf, 6 of them are very weak and 2 of them are Mawdhu’. Of all the 136 narrations, 93, which are the sum of the Sahīh and Hasan, consist of acceptable narrations that the muhaddis accept as hujjat, and the remaining 43 narrations consist of Mardūd hadiths that are not considered as hujjat.
When the Marfu’ narrations are compared with the transmissions in Kutub-i Sitta, it is seen that one hundred and four of the one hundred and thirty-six narrations are mentioned in Kutub-i Sitta. Seven of the thirty-two narrations not found in Kutub-i Sitta are mentioned in Ahmad bin Hanbal's Musnad. It is understood that the twenty-five hadiths that are not found in Kutub-i-Sitta and Ahmad bin Hanbal's Musnad are generally individual and strange type narrations.
When the Marfu’ narrations are examined according to their subjects, it is understood that approximately two-thirds of the narrations conveyed by Bishr are related to the issues of Ahkâm (laws). His being a faqih is an important factor in the fact that he has many narrations on the subjects of Ahkâm. Again, it is understood that he gives more importance to such narrations in terms of selective perception. Very few of the hadiths in the books where Bishr's transmissions are mentioned consist of repetitive narrations. Bishr b. Walîd whose main field was fiqh was interested in hadith, though not as much as a hadith scholar and he narrated hadith.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Bishr b. Walîd al-Kindî, Abû Hanîfa, Abû Yûsuf, Hanafis

Kaynakça

• ACAR, Yusuf - Tekdamar, Çiğdem. “İbn Hıbbân’ın Ebû Hanîfe’yi Cerh Bağlamında Naklettiği Haberlerin Rivayet Değeri”. Akif 51/2 (31 Aralık 2021), 94-131. https://doi.org/10.51121/akif.2021.5
• ACİMAMATOV, Zaylabidin. “Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen Eleştiriler”. Dini Araştırmalar 8/24 (01 Haziran 2006), 169-178.
• AKPINAR, Ömer Faruk. Rivayet Asrında İllet Bezzar Örneği. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• BEGAVÎ, Ebü’l-Ḳâsım ʿAbdullâh b. Muḥammed. Muʿcemü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Muḥammed el-ʾEmîn b. Muḥammed el-Cekenî. 5 Cilt. Kuveyt: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1421/2000.
• BULGURCU, Kahraman. Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî ve Müsnedi. İstanbul: Kitap Dünyası, 2021.
• ÇELİK, Taha. Hadis Mezhep İhtilaf Beyhakî’nin Tahâvî’ye İtirazları. Konya: Palet Yayınları, 2019.
• DÂREḲUṬNÎ, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dâreḳuṭnî. 5 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• EBÛ DÂVÛD, Süleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnaûd, Muhammed Kâmil Karra el-Belelî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• EBU HANİFE, İmam-ı Azam. Ebu Hanife Müsnedi. çev. Ali Pekcan. Konya: Armağan Kitaplar, 2005.
• EBÛ YAʿLÂ, Aḥmed b. ʿAlî el-Mevṣılî. Muʿcemu Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî. thk. İrşâdü’l-Ḥaḳḳi’l-Es̱erî. Faysalabad: y.y., 1407.
• EBÛ YAʿLÂ, Aḥmed b. ʿAlî el-Mevṣılî. Müsnedü Ebî Yaʿlâ. thk. Ḥüseyin Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs̱, 1404/1984.
• EBÛ ʿAVÂNE, Yaʿḳûb b. İsḥâḳ en-Nîsâbûrî. Müstaḫrecü Ebî ʿAvâne. thk. Eymen b. ʿÂrif ed-Dimeşḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1419/1998.
• GÜL, Mutlu. Hanefi Usulünde Hadis Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• GÜLER, Zekeriya. “İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis İlminde Zayıf Olduğu İddiasının Tahlili”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri. ed. İbrahim Hatiboğlu. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
• ḤÂKİM, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek âle’s-Ṣaḥîḥayn. thk. Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1411/1990.
• ḪAṬÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Bağdâd. thk. Muṣṭafa Abdulḳadir ʿAta. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1417.
• HATİBOĞLU, İbrahim. “el-Müsned”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/101-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• HATİBOĞLU, İbrahim. “Mu’cem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/343-345. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İBN ADÎ, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. 9 Cilt. Beyrut: el-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• İBN EBÛ HÂTİM, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Haydarabad; Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-Arabî, 1371.
• İBN HACER, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Dâiratu’l-Maʿârifi’n-Niẓâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlemî, 1390/1971.
• İBN HİBBÂN, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi ibn Balabân. thk. Şuayb Arnaûd. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414.
• İBN ḤİBBÂN, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Büstî. es-S̱iḳât. 9 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1393/1973.
• İBN MÂCE, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb Arnaûd vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 1430.
• İBN SAʿD, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtü’l-kübrâ. thk. İḥsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İBN ʿADÎ, Ebû Aḥmed ̣ʿAbdullaḥb. ʿAdî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. ʿAdil Aḥmed ʿAbdulmevcût. Beyrut: el-Kütübu’l-ʿİlmiyye.
• İBNÜ’L-MUKRÎ, Ebû Bekr Muḥammed b. İbrâhîm b. Alî b. Âṣım el-İsfehânî. el-Muʿcemu li’bni’l-Muḳrîʾ. thk. Ebî ʿAbdilḥamen ʿÂdil b. Saʿd. Riyad: Şirketü’r-Riyâḍ, 1419/1998.
• KALLEK, Cengiz. “Ki̇ndî, Bişr b. Velîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/39-40. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• KÖYCÜ, Erdoğan. “İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışına Dair Bazı Mülâhazalar”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/Special Issue 2 (22 Aralık 2017), 422-439.
• LEKNEVÎ, Ebü’l-Ḥasenât Muḥammed Abdülḥay b. Muḥammed ʿAbdilḥalîm b. Muḥammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. M. Bedreddin Ebû Firâs. Kahire: Dârü’l-Ma‘rife, 1324.
• ÖLMEZ, Mustafa. “Ebû Hanîfe’nin Sahâbeden Rivâyetlerini İçeren Bir Hadis Cüzü: Ebû Ma‘şer et-Taberî’ye Ait el-Ehâdîsu’s-Seb‘a İsimli Eserin Tahkik ve İncelemesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/1 (30 Haziran 2021), 69-109. https://doi.org/10.5281/zenodo.5008238
• ÖZPİNAR, Ömer. “Teşekkül Sürecinde Hadis-Fıkıh İlişkisi Üzerine”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/20 (01 Eylül 2005), 129-150.
• ÖZŞENEL, Mehmet. Ebu Yusuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. basım., 2011.
• ṬABERÂNÎ, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Ṭâriḳ b. ʿİvaḍullâh b. Muḥammed, ʿAbdülmuḥsin b. İbrahim el-Ḥuseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥaremeyn, ts.
• ṬABERÂNÎ, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Ḥamdî b. ʿAbdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• ṬABERÂNÎ, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’s-sağîr. thk. Muḥammed Şekûr Maḥmûd el-Ḥâc Emrîr. 2 Cilt. Beyrut; Amman: el-Mektebü’l-İslâmî; Dâru ʿAmmâr, 1405/1985.
• ṬABERÂNÎ, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb eṭ-. ed-Duʿâ. thk. Muṣṭafâ Abdulḳâdir Aṭâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413.
• ṬABERÂNÎ, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb eṭ-. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. thk. Ḥamdî b. ʿAbdülmecîd es-Selefî. 4 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• TEKİN, Muhammet Ali. Hanefi Hadisçiliği -Zafer Ahmed Tanevi Örneği. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• TİRMİẔÎ, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• UKAYLÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-ʿİlmiyye, 1404.
• YAMAN, Ahmet. “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/38 (01 Mart 2014), 11-44.
• YARDIM, Ali. “Begavi, Ebü’l-Kāsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/339. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• YÜCESOY, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. Os̱mân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muḥammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb Arnaûd. 25 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1405/1985.