Manzum Bir Peygamberler Tarihi: Şevket Gavsî’nin Târîh-i Enbiyâ’sı

Yıl 2024, Sayı: 52, 599 - 654, 31.10.2024

Ramazan Çelik

https://doi.org/10.28949/bilimname.1493564

Öz

Hz. Âdem’den başlayarak Hz. Muhammed’e (sav) kadar gelen peygamberlerin hayatını, tebliğ faaliyetlerini, kavimlerinin yaşadığı bazı önemli hadiseleri anlatan eserlere genel olarak kısas-ı enbiya ya da peygamberler tarihi adı verilir. Kur’an-ı Kerim’de üçü ihtilaflı olmak üzere yirmi sekiz peygamber ismi zikredilir. Bu peygamberlere ait kıssalar anlatılır. Kimi peygamberlerin kıssaları tafsilatlı anlatılırken bazılarının hayatları özetle nakledilmiştir. Kıssaları Kur’an’da zikredilen peygamberlerle ilgili bazı hadiseler Tevrat ve İncil’de de geçmektedir. Kitab-ı mukaddesten alınan rivayetlerin Kur’an’daki kıssalarla birleştirilerek belli bir sistem dâhilinde tefsir, tarih ve bazı hadis kaynaklarında yer almasıyla kısas-ı enbiya metinleri vücuda gelmiş ve İslam kültüründe bu türün ilk müstakil örnekleri hicri II. asırdan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Bu alandaki en meşhur Arapça eserler Kisâî (ö. 189/805) ve Sa‘lebî’ye (ö. 1035) ait kısas-ı enbiyalardır. Sonradan yazılan peygamberler tarihine ait kitaplar bu iki eserin tercümesi ya da özeti mahiyetindedir. Bu türde bilinen ilk Türkçe eseri Kısasü’l-enbiyâ adıyla Rabgûzî Nâsıruddîn (ö. 710/1310’dan sonra) yazmıştır. Rabgûzî’den sonra manzum/mensur, müellifi bilinen/bilinmeyen daha pek çok Türkçe kısas-ı enbiya yazılmıştır. Edebiyatımızda kısas-ı enbiya türünde yazılan eserlerden biri de Şevket Gavsî’nin Manzum Tarih-i Enbiyâ’sıdır. Eser 1896 yılında Arap harfleriyle yayımlanmıştır. Şimdilik ilk bölümüne ulaşılabilen eserde Hazret-i Âdem’den Hazret-i Hud’a kadar olan peygamberler hakkında bilgi vardır. Besmele konulu bir manzume ile başlayan 301 beyitlik eser, mesnevi nazım şekliyle ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Klasik edebiyat geleneğine bağlı olarak tevhid, naat, çehar-yar ve methiye bölümleriyle devam eden 46 sayfalık eserde 13 şiir başlığı bulunur. Çalışmada Şevket Gavsî’nin Manzum Tarih-i Enbiyâ’sı şekil ve muhteva özellikleriyle incelenmeye çalışılacak ve çalışmanın sonunda manzumenin çevri yazılı metni verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Kısas-ı Enbiya, Gavsî, Manzume, Mesnevi.

A History of the Prophets in Verse: Şevket Gavsî's History of the Prophets

Öz

The works that describe the lives of the prophets from Adam to Prophet Muhammad (peace be upon him), their missionary activities, and some important events experienced by their people are generally called the history of the prophets. Twenty-eight prophets are mentioned in the Qur'an, three of whom are controversial. The stories of these prophets are narrated. The stories of some prophets are told in detail, while the lives of others are summarized. Some of the events related to the prophets whose stories are mentioned in the Qur'an are also mentioned in the Torah and the Bible. By combining the narrations taken from the Qur'an with the stories in the Qur'an and including them in tafsir, history and some hadith books within a certain system, the texts of the Qisas al-anbiya came into existence and the first independent examples of this genre in Islamic culture began to be written from the second century of Hijri. The most famous Arabic works in this field are the Qisāʾī (d. 189/805) and Saʿlābī's (d. 1035) qisas al-anbiya. Later books on the history of the prophets are translations or summaries of these two works. The first known Turkish work in this genre was written by Rabgūzī Nāṣiruddīn (d. after 710/1310) under the title Kısas al-anbiyā. After Rabgūzī, many more Turkish qisas al-anbiya were written in verse or in prose, whose author is known or unknown. One of the works written in the genre of short stories of anbiya in our literature is Şevket Gavsî's Manzum Tarih-i Enbiyâ. The work was published in Arabic script in 1896. In the work, the first part of which is available for now, there is information about the prophets from the Prophet Adam to the Prophet Hud. The work of 301 couplets, which begins with a verse on the Besmele, is written in the form of mesnevi and in aruz meter. There are 13 poem titles in the 46-page work, which continues with the sections of tawhid, naat, çehar-yar and methiye depending on the tradition of classical literature. In this study, Şevket Gavsî's Manzum Tarih-i Enbiyâ will be analyzed in terms of its form and content, and the translated text of the verse will be given at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Kısas-i Enbiya, Gavsî, Manzume, Masnavi.

Kaynakça

• AHMED CEVDET PAŞA. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1966.
• AKKAYA, Hüseyin. “Şemseddin Sivasî’nin Süleymâniyyesi”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988.
• ALİŞİR NEVÂYÎ. Târih-i Enbiyâ ve Hükemâ: (Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım). Editör Vahit Türk. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2018.
• ALPER, Kadir. “Türk Edebiyatında Süleymân-Nâmeler”. Turkish Studies 9, sy 7 (2014): 147-163.
• ALTUNTAŞ, Halil, ve Muzaffer ŞAHİN, çev. Kur’an-ı Kerim Meâli. 12. Baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2011.
• ATA, Aysu. Nâsırüddîn bin Burhânüddîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ [Peygamber Kıssaları], I-II. Ankara: TDK Yayınları, 1997.
• AYDEMİR, Abdullah. İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• AYDEMİR, Abdullah. Tefsirde İsrailiyyat. Ankara: DİB Yayınları, 1979.
• BAŞARA, Erol. “Dânişzâde Şevket Gavsî’nin Mûsikîmiz ve Taksîmler’le İlgili Bir Makalesi”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XIV, sy 1 (2010): 125-131.
• BİRDAL, Tuğba. “Dânişmendzâde Şevket Gavsî’nin Gülzâr-ı Şebâb’ının Transkripsiyonu ve İncelemesi”. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• DÂNİŞ-ZÂDE ŞEVKET GAVSÎ. Manzûm Târih-i Enbiyâ. İstanbul: İstipan Matbaası, 1313.
• DİLÇİN, Cem. Örnekleriyle Türk Şiir Bilgisi. 6. Baskı. Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• EREN, Hulusi. “‘Nev-Heves’ Bir Şairin İlk Şiirleri: Dânişî-zâde Şevket Gavsî’nin ‘Bahâr-ı Hevesim’ Adlı Şiir Mecmuası”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 4, sy 6 (2022): 1779-1807.
• GÜLDAŞ, Ayhan. “Abdülvâsi Çelebi ve Halilnâme’si”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985.
• GÜNGÖR, Zeynep. “Manastırlı Mehmed Rıfat’ın Tuhfetü’l-İslâm’ı (İnceleme-Metin)”. Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• HİNDÎ MAHMÛD. Kısas-ı Enbiyâ: Peygamber Kıssaları (İnceleme-Tenkitli metin-Tıpkıbasım). Editör Ahmet Karataş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İNAL, Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. C. 1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• İPEKTEN, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. 21. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• KARA, Mustafa. “Kur’ân Kıssalarında Konu ve Kapsam Merkezli Bir Analiz”. İslâmî İlimler Dergisi 9, sy 1 (2014): 69-102.
• KARATAŞ, Ahmet. “Hindî Mahmûd Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Kısas-ı Enbiyâ’sının Tenkidli Metni I-II”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• KARATAŞ, Ahmet. “Türk-İslam Kültür ve Edebiyatında Kısas-ı Enbiyâ Türü”. Diyanet İlmî Dergi 49, sy 3 (2013): 113-126.
• KAYA, Bayram Ali. Tekke Kapısı: Yenikapı Mevlevîhânesi’nin İnsanları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2012.
• KAYA, Remzi. “Kur’ân-ı Kerim Kıssaları ve Düşündürdükleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, sy 2 (2002): 31-58.
• KEKLİK, Murat. “Manzum Bir Kısas-ı Enbiyâ”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 8, sy 21 (2021): 217-245.
• KISTIRAK, Saim. “Enbiyâ-nâme (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin-Tıpkıbasım)”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2023.
• KİRAZ, Seydi. “Türk İslam Edebiyatında Bir Peygamber Portresi Hz. İsa”. EKEV Akademi Dergisi 18, sy 60 (2014): 261-280.
• KODAMAN, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, t.y.
• KÖKSAL, M. Asım. Peygamberler Tarihi. 15. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• ÖZTUNA, Yılmaz. Türk Musikisi Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• PALA, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1999.
• ŞAHİN, M. Süreyya. “Kısas-ı Enbiyâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 25:494-95. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• ŞENGÜL, İdris. “Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri”. Diyanet İlmî Dergi 32, Sy 4 (1996): 63-91.
• TÜMER, Günay. “Bir Türkçe Kasas-ı Enbiyâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Xxıı (1978): 297-404.
• USLU, Recep. “Neyzen Mahmut Şevket Özdönmez (ö.1954) ve Türk Müziği Görüşleri”, 103-25. İstanbul, 2011.
• USLU, Recep. “Özdönmez, Mahmut Şevket Gavsi”. Ansiklopedik Sözlük. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2019. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ozdonmez-mahmut-sevket.
• YILMAZ, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.