Hamdullah Hamdî’ni̇n Yûsuf u Züleyhâ İsimli Mesnevisinde Anlam Zenginlikleri (Alışılmamış Bağdaştırmalar)

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 9, 64 - 92, 30.06.2025

Mustafa Yavuz

https://doi.org/10.69787/bitigefd.1690996

Öz

Alışılmamış bağdaştırmalar klasik Türk şiirinde hem bireysel anlam üretimini hem de poetik derinliği yansıtan önemli anlatım biçimlerinden biridir. Bu bağdaştırmalar gündelik dilin mantıksal düzenini aşarak beklenmedik sözcük birliktelikleriyle estetik bir anlam alanı oluşturur. Bu çalışmada 15. yüzyıl şairlerinden Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ adlı mesnevisinde yer alan sıra dışı terkipler ele alınmış, bu terkiplerin şiirsel bağlam içindeki anlam işlevleri incelenmiştir. Şairin dil kullanımında sıradan ifadelere başvurmaksızın kurduğu imgesel ilişkiler anlam yoğunluğunu artırmakta ve şiir dilinin sınırlarını genişletmektedir. Tespit edilen bağdaştırmalar yalnızca edebî sanat olarak değil aynı zamanda şairin düşünsel ve hayal gücünü yansıtan özgün anlatım biçimleri olarak değerlendirilmiştir.
Çalışmada tespit edilen terkipler anlam ilişkilerine göre dört başlık altında sınıflandırılmıştır: metaforik bağdaştırmalar, somutlama yoluyla yapılan bağdaştırmalar, çağrışım temelli bağdaştırmalar ve karşıt-uyumsuz sözcükler arasında yapılan bağdaştırmalar. Bu sınıflandırma çerçevesinde beyitler bağlam içinde yorumlanmış, şairin dilsel buluş gücü ile şiir estetiği arasındaki ilişki ortaya konmuştur. İnceleme sürecinde “Hamdullah Hamdî'nin Yûsuf u Züleyhâ İsimli Mesnevisinin Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü” adlı çalışmadan yararlanılmış, terkiplerin şiir içindeki işlevleri anlam çözümlemesi ile değerlendirilmiştir.
Elde edilen bulgular klasik şiirin yerleşik mazmun sisteminin ötesine geçen özgün söyleyişlerin alışılmamış bağdaştırmalar aracılığıyla nasıl kurulduğunu göstermektedir. Böylece hem anlam üretiminde hem de şiirsel estetikte Hamdullah Hamdî’nin özgünlüğü vurgulanmıştır. Alışılmamış bağdaştırmalar aracılığıyla şiir yalnızca sözcük düzeyinde değil çağrışımsal, sezgisel ve duygusal alanlarda da genişletilmiştir. Bu yönüyle söz konusu bağdaştırmalar okuyucunun metinle kurduğu ilişkiyi zenginleştiren ve şiiri çok katmanlı bir yorum alanına dönüştüren anlam örüntüleridir. Ayrıca bu bağdaştırmalar yalnızca anlam değil şairin üslup biçimlendirme aracıdır. Hamdî'nin terkipler yoluyla kurduğu dilsel özgünlük, Sebk-i Hindî'nin öncül izlerini taşıyan estetik bir duruşun habercisidir.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf u Züleyhâ , Hamdullah Hamdî , alışılmamış bağdaştırma , klasik Türk şiiri , şiir dili , anlam derinliği , poetik yapı

Etik Beyan

Bu çalışma, bilimsel araştırma ve yayın etiği ilkelerine uygun olarak hazırlanmıştır. Çalışmada intihal, sahtecilik, çarpıtma, tekrar yayın, dilimleme, haksız yazarlık gibi etik dışı hiçbir davranışa yer verilmemiştir. Makale daha önce herhangi bir yerde yayımlanmamış ve eşzamanlı olarak başka bir dergide değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Araştırma sürecinde etik kurul onayı gerektiren herhangi bir uygulamaya (anket, deney, görüşme vb.) başvurulmamıştır.

Semantic Richness in Hamdullah Hamdî’s Masnavi Yûsuf u Züleyhâ: Unconventional Collocations

Öz

Unconventional collocations are among the significant expressive tools in classical Turkish poetry, reflecting both individual meaning production and poetic depth. These constructions transcend the logical order of everyday language and create an aesthetic space of meaning by uniting unexpected lexical elements. This study focuses on the unconventional collocations found in Yûsuf u Züleyhâ, a masnavi by the 15th-century poet Hamdullah Hamdî, and examines their semantic and stylistic functions within the poetic context. Rather than resorting to conventional expressions, the poet constructs original imagistic relations that intensify meaning and expand the boundaries of poetic language. These collocations are evaluated not only as rhetorical devices but also as unique expressions of intellectual and imaginative depth.
The identified examples have been thematically classified under four main categories: metaphor-based collocations, embodiment-based collocations, connotative associations, and oppositional or incongruous pairings. Each group has been analyzed contextually, revealing the intricate relationship between poetic diction and aesthetic intention. The study also benefits from the reference work Contextual Index and Functional Dictionary of Hamdullah Hamdî’s Masnavi Yûsuf u Züleyhâ, providing semantic insights into the contextual meanings of these expressions.
Findings demonstrate how Hamdullah Hamdî’s poetic discourse transcends traditional mazmun systems through his creative use of atypical collocations. These linguistic constructions expand the poetic language not only on the lexical level but also within the emotional, intuitive, and associative domains. As such, they function as semantic structures that invite deeper interpretive engagement and transform the poem into a multilayered space of meaning. Furthermore, these collocations serve as stylistic instruments through which the poet establishes his distinct voice, offering early traces of the Sebk-i Hindî style in Turkish classical poetry.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf u Züleyhâ , Hamdullah Hamdî , unconventional collocation , classical Turkish poetry , poetic language , semantic depth , poetic structure

Kaynakça

• Aksan, D. (1995). Şiir dili ve Türk şiir dili (dilbilim açısından bakış). Renkmay.
• Aksan, D. (2000). Her yönüyle dil: Ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Balcı, U. (2012). Şiir dilinde sapma ve alışılmamış bağdaştırmaların çevirisi. The Journal of Academic Social Science Studies, 5(2), 43–53.
• Belli, H. (2017). Klasik Türk şiirinde terkiplerin edebî yönü (Fuzûlî, Bâkî, Nâilî ve Neşâtî örneği) [Doktora tezi, İnönü Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Belli, H. & Mum, C. (2021). Klasik Türk şiirinde terkiplerdeki somutlaştırma ve duygu aktarımı. Bilig, (97), 79–108. https://doi.org/10.12995/bilig.9704
• Coşkun, G. (2007). Alışılmamış bağdaştırmalar. Türk Dili, 662, 322–325.
• Coşkun, M. (2007). Sözün büyüsü: edebi sanatlar. Dergâh Yayınları.
• Değer, M. B. (2017). Sebk-i Hindî etkisi bağlamında Mezâkî Divanında alışılmamış bağdaştırmalar. Kesit Akademi Dergisi, 3(10), 645–679.
• Geçgel, H. (2004). Anlatımda sapmalar ve alışılmamış bağdaştırmalar. Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(2), 85–94.
• Lakoff, G. & Johnson, M. (2003). Metaforlar: Hayat, anlam ve dil (G. Y. Demir, Çev.). İthaki Yayınları.
• Pala, İ. (2008). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Şahan, E. (2018). Şiirde zihinsel haritalar ve kavramsal çerçeveler. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4(2), 1825–1830.
• Toklu, H. (2003). Şiir dilinde alışılmamış bağdaştırmalar. Türkbilig, 5, 145–155.
• Uçan Eke, N. (2017). Klasik Türk edebiyatında metaforik üslup. Akçağ Yayınları.
• Uğur, N. (2003). Anlambilim. Doru Yayınları.
• Yavuz, M. (2024). Hamdullah Hamdî'nin Yusuf u Züleyha isimli mesnevisinin bağlamlı dizin ve işlevsel sözlüğü. [Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.