Tarihsel Süreç İçinde Valilerin Değişen Yetkileri ve Cumhurbaşkanlığı Sistemindeki Yeri

Yıl 2021, , 72 - 84, 30.06.2021

Yakup Özkaya

https://doi.org/10.47130/bitlissos.941214

Cited By: 1

Öz

Mülki idare sisteminin geleceğinin tartışıldığı günümüzde taşrada, kamu politikalarının en önemli aktörü haline gelen valiler, Osmanlı teşkilat yapılanmasındaki konumundan Cumhurbaşkanlığı Sistemine kadar geldiğimiz süreçte büyük bir dönüşüm geçirmiştir. Özellikle güvenlik ve sağlık politikalarının öne çıktığı bu günlerde, valilerin görev ve yetkileri tarihte hiç olmadığı kadar gündemdedir. Ancak bu konuda yapılan güncel bir çalışma yok denecek kadar azdır. Bu çerçevede makalede, alanyazındaki eksikliği gidermek ve bilimsel çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır. Cumhuriyet Döneminde Adem-i merkeziyete ve yerel yönetimlere oldukça önem veren ilk anayasamız Teşkilat-i Esasiye’nin valilere anayasal nitelik kazandırmasıyla başlayan sürecin 1929 Vilayet İdaresi Kanunu ve ardından 1949’da İl İdaresi Kanunu ile günümüze geldiği noktada valilerin nasıl bir ajan/aktör/yönetici olduğunu tarihsel olarak incelemek ve değerlendirmek valilik kurumunun gelişim ve dönüşüm sürecini anlamakta okuyucuya fayda sağlayacaktır. 1980’lerden sonra bir yandan yeni kamu yönetimi anlayışı diğer yandan söz konusu yıllarda yaşanan siyasi olayların etkisiyle valilerin yetkileri artırılmış ve bugün geldiğimiz noktada cumhurbaşkanlığı sisteminde doğrudan Cumhurbaşkanına bağlı hale gelmişlerdir. Çalışmada tüm bu hukuki değişiklikler kamu yönetimi perspektifinden incelenmiş ve valinin yetki ve görevleri eski ve yeni sisteme göre açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vali, Cumhurbaşkanlığı Sistemi, İl İdaresi, Güvenlik

Kaynakça

• ed-Dûrî, Abdülazîz (1994). “Emîr”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul. 11. Cilt, s.121-123.
• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Armağan, M. (1996). “İstanbul’un İlk Belediye Başkanı ve Valisi”. (Ed. Vecdi Akyüz). İslam Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler. İstanbul: İlke Yayıncılık, s. 325-334.
• Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü. (1948). “İller Kanunu tasarısı ve Adalet, Bayındırlık, Çalışma, Dışişleri, Ekonomi, Gümrük ve Tekel, Maliye, Millî Eğitim, Millî Savunma, Sağlık ve Sosyal Yardım, Tarım ve Ulaştırma Komisyonlarının Düşünceleri Hakkındaki Raporlarla İçişleri Komisyonu Raporu”. Ankara.
• Akıncı, B. (2019). Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi: Sisteme Yönelik Tartışmalar ve Çözüm Önerileri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
• Boztepe, M. (2015). “Danıştay Kararları Işığında Vali Atamalarında İdarenin Takdir Yetkisinin Sınırları”. Türk İdare Dergisi, Sayı: 481, s. 335-359.
• Cumhuriyet Senatosu. (1978). “Kamu Güvenliğine ve Kolluk Hizmetlerine İlişkin Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması ve Bunlara Yeni Hükümler Eklenmesi Hakkında Kanun Tasarısının Millet Meclisince Kabul Olunan Metni ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa ve Adalet ve İçişleri Komisyonları Raporları”. Ankara: Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Tetkik Dairesi. Özbudun, E. (2013). Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları.
• Çadırcı, Musa (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları. 1. Cilt, s.210-230.
• el-Maverdi, Ebu’l-Hasan Habib. (2017). El-Ahkâmü’s Sultaniye. (Çev. Ali Şafak). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Bektaş, E. (2019). “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Yasama-Yürütme İlişkisi ve Bu Sistemin Türkiye Demokrasisine Etkileri”. Yasama Dergisi, Sayı: 39, s. 207-209.
• Efe, A. (2009) “Tanzimat’ın Eyalet Reformları 1840-64: Silistre Örneği”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 6, Sayı: 22, s. 87-113. Özbudun, E. (2013). Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları
• Özcan, A. (Der.). (2003). “Kanunname-i Al-i Osman”. İstanbul: Kitabevi.
• Fevzi Demir, “Cumhuriyet Dönemi Türk Anayasaları ve Hükümet Sistemleri”, İTO, Ekovizyon, Kasım 2000, ss. 59-78. Göyünç, N. (1999). “Osmanlı Devleti’nde Taşra Teşkilatı (Tanzimat’a Kadar)”. (Ed. Kemal Çiçek ve Cem Oğuz). Osmanlı. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.77-88.
• Gözler, K. (2007). Türk Anayasa Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin Kitabevi.
• Kars, H. Zafer (1997). 1908 Devrimi’nin Halk Dinamiği. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Aktürk, İmran. (2013). “I. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Hükümet Sistemi”. Melikşah Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, s.67-79.
• İnalcık, H. (2006). “Tanzimat’ın Uygulanması ve sosyal Tepkiler”. (Ed. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu). Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: Phoenix Yayınevi, s. 109-140.
• İnalcık, H. (2010). Osmanlılar. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İpşitli, Mehmet (1992). “Beylerbeyi”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul. 6. Cilt, s. 69-74.
• Kaştan, Yülsel. (2016). “Osmanlı Devleti’nde “1913 Tarihli İdare-İ Umumiye-İ Vilayet Kanun-İ Muvakkati” İle Vilayet Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. Sayı: 2, Cilt: 2, s. 78-98. Kemal Gözler, “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin Uygulamadaki Değeri Bir Buçuk Yıllık Bir Bilanço”, http://www.anayasa.gen.tr/cbhs-bilanco.htm, (01.02.2021).
• Kılıç, Ünal (2012). “Vali”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul. 42. Cilt, s. 492-494.
• Ardıçoğlu, M. Artuk. (2017). “Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi”. Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 3, s. 27.
• Ma’oz, Moshe (2006). “Tanzimat'ın İlk Yıllarında Modernleşme Hareketinin Suriye Siyaseti ve Toplumu Üzerindeki Etkisi”, (Ed. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu). Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: Phoenix Yayınevi, s. 169-188.
• Mahmutoğlu, Abdülkadir. (2011). “Türkiye’de Merkezi Yönetim- Yerel Yönetimler Mülki İdare İlişkisinin Geleceği”. Türk İdare Dergisi, Sayı: 471-472, s. 141-168.
• Mardin, Şerif (1988). “Adem-i Merkeziyet”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul. 1. Cilt, s. 364-367.
• Mehmet Zahid Sobacı, Nebi Miş, Özer Köseoğlu, “Türkiye’nin Yeni Yönetim Modeli ve Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı”, Perspektif, www.setav.org.tr (12.05.2021).
• Ay, Muammer. (2017). “15 Temmuz Darbe Girişimi Sonrası Valilerin Görev ve Yetkilerinde Meydana Gelen Değişim”. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, Sayı: 3, Cilt: 5.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat.
• Zengin, Osman. (2019). “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi ve İdari Yapıya Etkisi”. Emek Araştırma Dergisi (GEAD), Sayı: 15, Cilt: 10, s. 10-13.
• Keskinsoy, Ö., Kaya, S.B., “Türkiye’nin Hükümet Sistemleri Üzerine Bir Değerlendirme”. TBB Dergisi, Sayı: 137, s. 90.
• Önen,N. ve Cenk, R. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Merkezi Mülki Yapının İnşası. Veysel E, Cengiz E, İbrahim A, (Ed.) Quo Vadis: Kamu Yönetimi (s. 45-71) Ankara: Nika Yayınevi.
• 5442 Sayılı İl İdaresi Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun (1964, 22 Mayıs). Resmi Gazete (Sayı: 11709). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• 5442 Sayılı İl İdaresi Kanununun İkinci Maddesinin (D) Fıkrasının Değiştirilmesine Dair Kanun (1959, 21 Mayıs). Resmi Gazete (Sayı: 10210). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Temel Hak ve Hürriyetlerin Geliştirilmesi Amacıyla Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2014, 13 Mart). Resmi Gazete (Sayı: 10210). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Dâhiliye Memurları Kanunu, İl İdaresi Kanunu, İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ve Devlet Memurları Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2006, 05 Temmuz). Resmi Gazete (Sayı: 26219). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun Bazı Maddelerini Değiştiren Kanun (1934, 27 Kanunuevvel). Resmi Gazete (Sayı: 2891). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Kamu Güvenliğine ve Kolluk Hizmetlerine İlişkilerin Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması ve Bunlara Yeni Hükümler Eklenmesi Hakkında Kanun (1980, 23 Şubat). Resmi Gazete (Sayı: 16909). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• İl İdaresi Kanunu, Terörle Mücadele Kanunu, Kuvvetli Tayın Kanunu, Er Kazanından İaşe Edileceklere İlişkin Kanun, Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkında Kanun ve Kimlik Bildirme Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (1996, 04 Eylül). Resmi Gazete (Sayı: 22747). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• İl İdaresi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2003, 24 Haziran). Resmi Gazete (Sayı:25148). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Polis Vazife ve Salâhiyet Kanunu, Jandarma Teşkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2015, 04 Nisan). Resmi Gazete (Sayı: 29316). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (2016, 01 Eylül). Resmi Gazete (Sayı: 29818). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabul Edilmesine Dair Kanun (2016, 24 Kasım). Resmi Gazete (Sayı: 29898). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2018, 31 Ocak). Resmi Gazete (Sayı: 30495). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2016, 14 Temmuz). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilâyet İdaresi Kanununun 2 nci ve 71 inci Maddelerini Değiştiren 3001 Sayılı Kanunun Birinci Maddesini Tadil Eden Kanun (1938, 28 Haziran). Resmi Gazete (Sayı: 10110). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilâyet İdaresi Kanununun İkinci ve Yetmiş Birinci Maddelerin İ Değiştiren Kanun (1941, 15 Mayıs). Resmi Gazete (Sayı: 4809). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilâyet İdaresi Kanununun 58 inci Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun (1943, 15 Haziran). Resmi Gazete (Sayı: 5430). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilâyet İdaresi Kanununun 62 nci Maddesine Bir Fıkra İlâvesine Dair Kanun (1940, 06 Kanunusani). Resmi Gazete (Sayı: 4403). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (2018, 10 Temmuz). Resmi Gazete (Sayı: 30474). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• 1426 Numaralı Vilâyet İdaresi Kanunun 14’üncü Maddesinin (11) Fıkrasından Kaza Malmüdürleri Tabirinin Tayyına Dair Kanun (1932, 22 Mayıs). Resmi Gazete (Sayı: 2104). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilayet İdaresi Kanunu (1929, 05 Mayıs). Resmi Gazete (Sayı: 1184). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Vilâyet İdaresi Kanununun Bazı Maddelerini Muaddil Kanun (1931, 29 Temmuz). Resmi Gazete (Sayı: 1859). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/
• Sanal, Recep. (1998). “Tarihi Gelişimi İçerisinde Türk Anayasalarında Genel Yönetimin Taşra Örgütüne İlişkin Düzenlemeler ve Yönetim Desenindeki Değişmeler”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 22, Cilt: 6, s. 173-200.
• Terzi, S. (2013). Anayasa Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Güler, Tahsin. (2018). “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ve Kamu Yönetimine Etkileri”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 39, Cilt: 21, s. 311.
• TBMM. (2003). İl idaresi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı ve İçişleri Komisyonu Raporu. Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d22/c018/tbmm22018094ss0123.pdf, (07.07.2019).
• TBMM, Tutanak Dergisi, Cilt: 1, Toplantı: 19, 20.02.1980, s. 115.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 8, Cilt: 20, Toplantı: 3, 10 Haziran 1949, ss. 746-747.
• TBMM. Teşkilatı Esasiye Kanunu, 1921, https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa21.htm, ( 10.05.2021). TBMM. Zabıt Ceridesi, Devre: 3, Cilt: 10, İçtima: 2, 18 Nisan 1929.
• Tural, Erkan. (2005). “Bir Belge 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ve 1876 İdare-i Umumiyye-i Vilâyat Talimatnamesi”. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Sayı: 1, Cilt: 14, s. 71-91.
• Erat, Veysel. (2015). “Türkiye’de Cumhurbaşkanının Halk Tarafından Seçilmesinin Hükümet Sistemi Üzerine Etkileri”. Yönetim Bilimleri Dergisi, Sayı: 25, Cilt: 13, s. 341.
• Söyler, Y. (2018). Yeni Başkanlık Sisteminde Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi. Ankara: Seçkin Yayıncılık.