Anadolu ̓ da Türk Demircilik Sanatı ve Bitlis ̓ in Demirciliği

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 2, 263 - 292, 20.12.2017

Ümit Buğrahan Özcan

Öz

Köklü geçmişi ve çeşitliliği olan Türk el
sanatları ve zanaatları içinde demircilik önemli bir yer tutar. Demir,
Anadolu’da güçlü bir işçilik ve bol çeşitlilikle karşımıza çıkar. Doğu
Anadolu’da Van Gölü’nün güneyinde yer alan bölgede demir yatakları mevcuttur.
10. yüzyılın ortalarında Arap coğrafyacı El İştari, Bitlis – Muş bölgesinde
zengin demir rezervlerinin bulunduğunu belirtmektedir. Yine coğrafyacı Yakut El
Hamavi, 13. Yüzyıl başlarında Ahlat – Bitlis bölgesinde demir madenlerinin
olduğunu ve buradaki atölyelerde çok kaliteli kılıçların yapıldığını
bildirmektedir. 16. yüzyılın sonlarında Bitlisli tarihçi Şeref Han, Bitlis’te
büyük miktarda ok, yay, kılıç yapıldığını ve bunların savaşlarda
kullanıldıklarını ifade etmektedir. Eskiden Bitlis’te yoğun şekilde yapılan
demir üretimi zaman içinde gittikçe azalmış, günümüzde ise il merkezinde birkaç
usta tarafından devam ettirilir duruma gelmiştir. Mevcut ustalar, 1960’larda
kırk kadar usta ve demirciler çarşısı olduğunu söylemektedir. Bitlis’te
üretilen demir eşya, çok çeşitli form ve özelliklere sahiptir. Tırpan, orak,
saban gibi tarım araçları; hayvanlara ot doğramak için tahra; kapılar için
zırza; kenger bitkisini çıkarmak için adude; kazma türleri, çapa türleri,
çeşitli ağırlık ve boylarda çekiç, balta, balyoz, keser, maşa, çivi; çoban
nacağı; küskü, demir penseleri, başlıca ürünlerdendir. Bunlarla birlikte
gündelik hayatta kullanılan ev araç ve gereçleri de yapılmaktadır. Bitlis
atölyelerinde yapılan bu ürünler, eskiden olduğu gibi zamanımızda da bölge insanının
ihtiyacını karşılamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Demir, Demircilik, Bitlis’te Demircilik, Demir Ustaları, Demir Yatakları

Kaynakça

• Bayat, Fuzuli (2012), Türk Mitolojik Sistemi C.2 , Ötüken Neşriyat yayınları, 2.bs., İstanbul. Belli, Oktay (1985), "Doğu Anadolu Bölgesi’nde Antik Demir Metalürjisinin Araştırılması", 3. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, s. 365-378. Belli, Oktay (1987), "Demir Çağda Doğu Anadolu Bölgesi’nde Demir Metalürjisi", Anadolu Demir Çağları, yay. haz. Altan Çilingiroğlu, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İzmir, s. 89-107. Belli, Oktay (2004), "İslam Öncesi, Beylikler ve Urartu Krallığı, Phryg ve Lydia Krallıkları, Klasik Dönem, Bizans Dönemi", Anatolia Cradle Of Casting (Anadolu Dökümün Beşiği), yay. haz. Altan Çilingiroğlu, Döktaş Dökümcülük ve Sanayi A.Ş. Yayınları, İstanbul, s. 225-248. Belli, Oktay (2005), "Anadolu’da Antik Demir Madenciliğinin Gelişimi", Türkiye Demir Yatakları Jeolojisi, Madenciliği ve Mevcut Sorunları, İstanbul, s. 2-34. Belli, Oktay (2007), "Urartu Krallığı Dönemi’nde Van Gölü’nün Güneyinde Demir Madenciliğinin Gelişimi", II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, yay. haz. Oktay Belli, Bitlis Valiliği Yayınları, Ankara, s. 29-44. Belli, Oktay (2008), "Van Gölü’nün Güneyi İle Hakkari Bölgesi’nde İşletilen Maden Kaynakları", III. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, yay. haz. Oktay Belli, Hakkari Valiliği Yayınları, Ankara, s. 91-106. Belli, Oktay, Urartu Takıları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul. Belli, Oktay (2010), "Ortaçağ ve Osmanlı Döneminde Van Gölü’nün Güneyinde Demir Madeni Üretimi ve Bitlis Şehrindeki Ünlü Demirci Atölyeleri", IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, yay. haz. Oktay Belli, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2011. s. 58-65. Bodur, Fulya (1987), Türk Maden Sanatı, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul. Çoruhlu, Yaşar (2011), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul. Dankoff, Robert (1990), Evliya Çelebi In Bitlis, New York. Eliade, Mircea (2011), Demirciler ve Simyacılar, Kabalcı Yayınları, İstanbul. Eruz, Fulya (2004), "İslami Dönem", Anatolia Cradle Of Casting (Anadolu Dökümün Beşiği), yay. haz. Altan Çilingiroğlu, Döktaş Dökümcülük ve Sanayi A.Ş. Yayınları, İstanbul, s. 249-262. İnan, Abdülkadir (1998), Makaleler ve İncelemeler C.2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Ögel, Bahaeddin (2014), İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Ögel, Bahaeddin (2014), Türk Mitolojisi C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Özkaya, Aylin (2004), "Antakya’da Sıcak Demircilik", Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/2, Hatay. Serdar, Mehmet Törehan (2013), Şehr-i Bitlis, Bitlis Belediyesi Kültür Yayınları, Bitlis. Şerefhan Bitlisi (2013), Şerefname C.1, Nubihar Yayıncılık, İstanbul. Tekin, Halil (2015), Eski Anadolu Madenciliği Arkeolojik Verilerin Işığı Altında Başlangıcından Demir Çağına Kadar, Ankara. Tuluk, Hasan (2008), Türk Süsleme Sanatları İçinde Metal Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara. Türkmen, Fikret - Türker, Ferah (2014), "Geleneklerde ve İnançlarda Demir", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1/14, s.1-8. Ünsal, Yalçın (2004), "Eskiçağ Demir Teknolojisi", Anatolia Cradle Of Casting (Anadolu Dökümün Beşiği)", yay. haz. Altan Çilingiroğlu, Döktaş Dökümcülük ve Sanayi A.Ş. Yayınları, İstanbul, s.221-224.