Geleneksel Diyarbakır Evlerinde Taş Figürler

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 2, 170 - 186, 31.12.2020

Sahure Yariş

https://doi.org/10.47130/bitlissos.724622

Öz

Eski çağlardan beri Güneydoğu Anadolu’nun önemli şehirlerinden biri olan Diyarbakır, bulunduğu konumdan dolayı birçok medeniyetin buluştuğu şehir olmuştur. Şehirde bu medeniyetlerin bıraktığı zengin maddi bir kültür birikimi vardır Bu birikimi oluşturan gruplardan biri evlerdir. 18-19. yüzyıllara ait evler mimari açıdan Anadolu’nun farklı yöreleri ile benzerlik göstermesinin yanı sıra süsleme anlayışıyla dikkat çekmektedir. Taş, ahşap, alçı ve maden gibi farklı malzemeden yapılan süslemelerde bitkisel, figüratif ve geometrik öğeler kullanılmıştır. Çalışmada geleneksel Diyarbakır evlerinde taş malzemeden yapılmış figürler üzerinde durulmuştur. Şehirdeki 443 ev incelenmiş bunlardan 14’ünde taş figür bulunduğu tespit edilmiştir. Bu figürler kadın ve erkek başı, boğa başı, kurt başının yanı sıra yürür vaziyette tasvir edilmiş aslan figürlerinden oluşmaktadır. Bu figürler ikonografik olarak anlatılarak Türk-İslam sanatı içerisinde değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, ev, süsleme, figür

Kaynakça

• Anonim (2000). Diyarbakır 2000 Kültür Kılavuzu, Diyarbakır.
• Arslan, R. (1999). Diyarbakır Kentinin Tarihi ve Bugünkü Konum. Diyarbakır Müze Şehir. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 80-107.
• Baş, G. (2010), Diyarbakır’daki Geleneksel Konut Mimarisinde Süsleme Anlayışı, History Studies, 21 (1), 310-338.
• Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Baş, G. (2017), Diyarbakır’da Türk Dönemine Ait Olması Muhtemel Figürlü Bir Kabartma, Yüzyüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, Özel Sayı-2, Van, 1-14. Bayhan, A. A. (2007). Ak Han (Goncalı Hanı), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 287-304.
• Bayhan A.A. & Salman, F. (2010). Adıyaman Yüzey Araştırması (2000-2004). Adıyaman: Adıyaman İl Özel İdaresi.
• Berkli, Y. (2010), Uygur Resim Sanatının Üslup Özellikleri, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 45 (10), Erzurum, 155-166.
• Beysanoğlu, Ş. (1963). Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi ve Abideleri. İstanbul: İnkilap Yayınevi.
• Beysanoğlu, Ş. (1987). Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, I, II, III. Ankara: Neyir Matbaası.
• Beysanoğlu, Ş. (1999), Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır Müze Şehir. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 38-79.
• Bilici, K. (1983), Anadolu Taş Tezyinatında Hayvan Üslubu (Erken Devir Örnekleri Üzerine Bir Deneme), Sanat Tarihi Dergisi, 2(2), İzmir, 19-27.
• Bulut, L. (2000), Anadolu Selçuklu Sanatında Maske Şeklinde İnsan Başı Tasvirleri ve İkonografik Kaynağı Üzerinde Düşünceler, Sanat Tarihi Dergisi, S.10, İzmir, 21-41.
• Büyükmıhçı, G. (2000), Anadolu’da Konut VI, Urfa Evleri, Arkitekt, S. 482, İstanbul, 67-74.
• Büyükmıhçı, G. (2001), Diyarbakır Evleri Plan Oluşumları, Arkitet Dergisi, S. 486, İstanbul, 2001, s.69- 77.
• Büyükmıhçı, G. (2001). Gaziantep Evleri Plan Oluşumları, Arkitekt, S. 483, İstanbul, 64-75.
• Çakıl, D. (2005), Çağlar Boyu Konuk Habercisi: Kapı Tokmakları, 60 Yaşında Sinan Genim’e Armağan, İstanbul, 267-274.
• Çam, N. (1999). İslam’da Sanat Sanatta İslam. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çetin, Y. (2015), Ağrı İlindeki Mimari Eserlerde ve El Sanatlarında Görülen Figürlü Bezemelerin Türk Figürlü Bezeme Dünyası İçindeki Yeri ve Önemi, Tarih Okulu Dergisi, S.22, 475-491.
• Çıblak, N. (2004), Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), S. 15, Niğde, 103-125.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Darkot, B. (1945), Diyarbakır, İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, 601.
• Denknalbant, A. (2012). “Üç Kümbetler, Erzurum’da Emir Saltuk Kümbeti Çevresinde Yer Alan Mezar Anıtları Topluluğu”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.42, İstanbul, 276-277.
• Doğer, L. (2000), Bizans Seramiklerinde Bezeme Elemanı Olarak Aslan Figürü, Sanat Tarihi Dergisi, 10(10), İzmir, 77-90.
• Durmuş, İ. (2011), Bilge Kağan, Köl Tigin ve Anıtlıkları, Türk Yurdu, S. 287, 16-24.
• Erdem, İ. (2002), Doğu Anadolu Türk Devletleri, Genel Türk Tarihi, C.4. Ankara.
• Gaziantep İl Turizm Müdürlüğü, (Tarih yok). Gaziantep, 80.
• Gündoğdu, H. (1979), Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Güzel, G. (2010). Mardin’deki Osmanlı Dönemi Mimari Yapılarında Taş Süsleme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzyüncü Yıl Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Haydaroğlu, M. (2004). Ben Mehmed Siyah Kalem İnsanlar ve Cinlerin Ustası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Insoll, T. (2007). İslam Arkeolojisi, (Bahar Tırnakcı, Çev.). İstanbul: Homer Kitabevi.
• İpşiroğlu, M. Ş. (1973). İslam’da Resim Yasağı ve Sonuçları. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• İskenderzade, L. A. (2010), Göktürk Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 24, Konya, 255-269.
• Kılıçaslan, Ü. D. (2015). Mardin’deki Geleneksel Taş İşlemeciliği ve Günümüzdeki Yansımaları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzyüncü Yıl Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Közcü, H. (2016). Urfa Mimarisinde Kabaltılar, Şanlıurfa.
• Kuban, D. (1999). Divriği Mucizesi, Selçuklular Çağında İslam Bezeme Sanatı Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kuruyazıcı, H. (1997), Diyarbakır, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, 1997, s.461.
• Mülayim, S. (1989), Selçuklu Sanatında İnsan Figürünün İkonografik Kaynağı, Antalya 3. Selçuklu Semineri Bildirileri, İstanbul, 91-94.
• Mülayim, S. (1999). Değişimin Tanıkları, Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi. İstanbul: Kaknüs Yayıncılık.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi, C. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, S. (1963), Türk Heykelciliğinde İnsan Figürü, Türk Kültürü, 4(1), 15-20.
• Öney, G. (1967), Niğde Hüdavent Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları, Belleten, 122(31), Ankara, 1-39.
• Öney, G. (1969-1970), Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar, Selçuklu Sanatı Araştırmalar Dergisi, C.1, Ankara, 183-187.
• Öney, G. (1969), Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü, Anadolu (Anatolia), C. 13, Ankara, 195-203.
• Özbek, H. (2004). Gelenekselden Türeyen Çağdaş Mardin Konut Yerleşimi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Özyılmaz, H. (2007). Diyarbakır Geleneksel Konut Mimarisinde Morfolojik Analiz: Geleneksel Konutların Güncel Kullanımda Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Parla, C. (2014), Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın Diyarbakır’da Yaptırdığı Zafer Anıtı İki Burca İkonografik Yaklaşım, Turkish Studies, 10(9), Ankara, 867-884.
• Salman, F. (2006), Göktürk Dönemi Kıyafetleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S. 9, Erzurum, 12-34.
• Sarı, İ. (1996). Şehrimiz Diyarbakır. İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır Tanıtma Derneği Yayınları.
• Sevgen, N. (1982). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Şaman Doğan N. – Görür M. (2007), Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 451-472.
• Tali, Ş. (2017), Kayseri Kâgir Evlerinde Taş ve Taşın Sembolik Anlamları, Düşünen Şehir, S.3, Kayseri, 52-57.
• Taşçı, A. (1998), Selçuklu Mimari Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi, Vakıflar Dergisi, S. 27, Ankara, 47-64.
• Tuncer, O. C. (1996). Diyarbakır Camileri. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.
• Tuncer, O. C. (1999). Diyarbakır Evleri. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
• Tuncer, O. C. (2001), Diyarbakır Yapı Sanatından Kesitler, I. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, 2001, 105-112.
• Ünal, R. H. (2007), İncir Hanı, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 305-320.
• Ürer, H. ve Gürbıyık, C. (2013), Şanlıurfa Evlerinde Görülen Süslemelerden Örnekler, Prof. Dr. Hakkı Önkal’a Armağan, İzmir, 193-204.
• Yazar, T. (2007). “Ortaçağ Anadolu Türk Mimari Bezemesinde Vakvak Üslubu”, Bilig, S.42, Ankara, 1-33.
• Yetkin, S. K. (1954). İslam Sanatı Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yılmazçelik, İ. (2014). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnternet Kaynakları http://www.namazzamani.net/kuranmeali/elmalili-hamdi-yazir-orijinal