Yukarı Fırat Havzası'nda İlk Tunç Çağı'ndan Demir Çağı'na Kentleşme Süreci

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 15 - 33, 30.06.2024

Hasan Gürer

https://doi.org/10.47130/bitlissos.1407856

Öz

Yukarı Fırat Havzası’nda İlk Tunç Çağı’ndan (MÖ 3200-2000) Demir Çağı’na ( MÖ 1200-700) kadar merkez ve köy yerleşimleri olarak nitelendirebileceğimiz, ova tabanında yer alan arkeolojik olarak araştırılmış çok sayıda yerleşim bulunmaktadır. Bu yerleşimlerin dışında merkezden uzakta kırsalda yarı göçebe yaşam tarzı devam etmektedir. Bu çalışmada Fırat Nehri’nin iki yakasında yer alan yerleşimlerdeki değişim ve dönüşümler incelenerek, bölgedeki kentleşme süreci anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla yerleşimlerdeki merkez, köy ve kırsal yerleşim kriterleri belirlenerek, yerleşim dokusu incelenmiştir. Yukarı Fırat Havzası’nda merkezi yerleşimlerin gelişiminde Kalkolitik Çağ’da (MÖ 3400-3200) Mezopotamya, İlk Tunç Çağı III’de (MÖ 2500-2000) yerel dinamikler, Geç Tunç Çağı’nın sonunda (MÖ 1500-1200) Hitit, Demir Çağı’nda (MÖ 1200-700) ise Geç Hitit kültürü etkili olmuştur. Bölgedeki kentleşme süreci, Güney Mezopotamya ile karşılaştırılmış, Güney Mezopotamya’dan farklı bir kentleşme süreci görülmüştür. Coğrafi etkiler, göçer hayvancılık gibi hareketli yaşam tarzı, Yukarı Fırat Havzası’nda Güney Mezopotamya’dan farklı bir gelişimi zorunlu kılmıştır. Bu nedenle bölgede Güney Mezopotamya’da olduğu gibi büyük çaplı kentler gelişmemiştir. Kentleşme kendine özgü dinamikleri ile gelişim göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Yukarı Fırat Havzası, Kentleşme, Yerleşim, İlk Tunç Çağı, Demir Çağı

Urbanization Process in the Upper Euphrates Basin from the Early Bronze Age to the Iron Age

Öz

Turkish in the Upper Euphrates Basin, there are many archaeologically researched settlements located on the plain floor, which can be described as central and village settlements from the Early Bronze Age (3200-2000 BC) to the Iron Age (1200-700 BC). Apart from these settlements, semi-nomadic life style continues in the countryside far from the centre. In this study, the changes and transformations in the settlements located on both sides of the Euphrates River were examined and the urbanisation process in the region was tried to be understood. For this purpose, the criteria of central, village and rural settlements were determined and the settlement texture was examined. The development of central settlements in the Upper Euphrates Basin was influenced by Mesopotamia in the Chalcolithic Age (3400-3200 BC), local dynamics in the Early Bronze Age III (2500-2000 BC), Hittite culture at the end of the Late Bronze Age (1500-1200 BC) and Late Hittite culture in the Iron Age (1200-700 BC). The urbanisation process in the region was compared with Southern Mesopotamia and a different urbanisation process was observed.

Anahtar Kelimeler

Upper Euphrates Basin, Urbanisation, Settlement, Early Bronze Age, Iron Age.

Kaynakça

• Algaze, G., Greenfield, H., Hald, M. M., Hartenberger, B., Irvine, B., Matney, T., & Rosen, S. A. (2021). Early bronze age urbanism in southeastern anatolia and upper mesopotamia recent analyses from Titriş höyük. Anatolica, XLVII, 1-70.
• Bilgi, Ö. (1980). Köşkerbaba kazıları 1979. II. Kazı Sonuçları Toplantısı, 113-119.
• Conti, A. M. & Persiani, C. (1993). When worlds collide cultural developments in eastern anatolia in the early bronze age. Frangipane, M., Hauptmann, A., Liverani, M., Matthiae, P. & Mellink, M. (Eds.), Between the rivers and over the mountains. Archaeologica anatolica et mesopotamica Alba Palmieri Dedicata (ss. 362-413). Dipertimento di Scienze Storiche Archeologiche e Antropologiche dell 'Antichita, Universita di Roma La Sapienza. Çevik, Ö. (2007). The emergence of different social systems in early bronze age anatolia: Urbanisation versus centralisation. Anatolian Studies, 57, 131-140.
• Darga, M. (1983). Şemsiyetepe kazıları 1981 yılı çalışmaları. IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, 55-62.
• Darga, M. (1984). Şemsiyetepe kurtarma kazıları 1982 yılı çalışmaları. V. Kazı Sonuçları Toplantısı, 91-96.
• Di Nocera, G. M. (2005). Mobility and stability: Preliminary observations on the early bronze age settlement organisation in the Malatya plain. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 37, 63-70.
• Dikkaya, F. (2003). Settlement patterns of altınova in the early bronze age [Unpublished Master’s Thesis]. Middle East Technical University.
• Dönmez, S. (2020). Malatya demir çağı araştırmaları 2018. Tarih Araştırmaları Dergisi, 39(67), 9-52.
• Duru, R. (1979). Değirmentepe höyüğü kazısı 1973. Pekman, S. (Editör), ODTÜ Keban Projesi 1973 Çalışmaları, 13-24.
• Ertem, H. (1974). Han İbrahim Şah kazısı 1971. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi 1971 Çalışmaları (ss. 59-70). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Esin, U. & Arsebük, G. (1974). Tülintepe kazısı 1971. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi 1971 Çalışmaları (ss. 137-154). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Esin, U. & Harmankaya, S. (1986). 1984 Değirmentepe (Malatya) kurtarma kazısı. VII. Kazı Sonuçları Toplantısı, 53-86.
• Esin, U. (1982). Tepecik Kazısı 1974. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları (ss. 71-118). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Frangipane, M. (1991). Excavations at arslantepe, Malatya, the 1989 campaign. XII. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara 28 Mayıs-1 Haziran 1990 (Vol. XII/ 1, ss. 209-224). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Frangipane, M. (2001). The transition between two opposing forms of power at Aslantepe (Malatya) at the beginning of the 3rd millenium B.C (MÖ. 3. binyıl başlarında Aslantepe'de (Malatya) ortaya çıkan iki karşıt erkin yer değiştirmesi). Tüba-Ar, 4, 1-24.
• Frangipane, M. (2012a). Fourth milennium arslantepe: The development of a centralised society without urbanisation. Origini, XXXIV, 19-40.
• Frangipane, M. (2012b). The collapse of the 4th millennium centralised system at Arslantepe and the far-reaching changes in 3rd milennium societies. Origini, XXXIV, 237-260.
• Frangipane, M. (2012c). Arslantepe Malatya'daki İtalyan kazıları. Yeni araştırma perspektifleri. Arkeoloji ve Sanat, 139, 27-40.
• Frangipane, M. (2016). The development of centralised societies in Greater Mesopotamia and the foundation of economic inequality. H. Meller, H. P. Hahn, R. Jung, & R. Risch (Eds.), Arm und Reich - Rich and Poor. Competing for resources in prehistoric societies (ss. 1-22): Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle, Band 14/II.
• Frangipane, M. (2018). Different trajectories in state formation in Greater Mesopotamia: A view from Arslantepe (Turkey). Journal of Archaeological Research, 26(1), 3-63.
• Frangipane, M. (2019). Arslantepe. Siyasi merkezin yükselişi ve düşüşü: Tapınaktan saraya saraydan surla çevrili bir kente Arslantepe. The rise and development of a political centre: From temple to palace to a fortified citadel. Durak, N. & Frangipane, M. (Eds.), I. Uluslararası Arslantepe Arkeoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 71-104.
• Frangipane, M., & Di Nocera, G. M. (2012). Discontinuous developments in settlement patterns and socio-economic/political relations on the Malatya Plain in the 4th and 3rd millennia BC. F. Borrel, M. Bouso, A. Gomez, C. Tornero, & O. Vicente (Eds.), Broadening Horizons 3. Conference of Young Researchers Working in the Ancient Near East, 289-303.
• Frangipane, M., Balossi Restelli, F., Di Filippo, F., Manuelli, F. & Mori, L. (2020). Arslantepe: New data on the formation of the Neo-Hittite kingdom of Melid. Martino, S. De., Marazzi, M. & Mora, C. (Eds.), News From The Lands Of The Hittites, Scientific Journal For Anatolian Research (Vol. 3-4, ss. 71-111). Suor Orsola University Press.
• Gates, C. (2011). Ancient cities: The archaeology of urban life in the ancient near east and egypt, greece, and rome. Routledge.
• Harmanşah, Ö. (2011). Moving landscapes, making place: Cities, monuments and commemoration at Malizi/Melid. Journal of Mediterranean Archaeology, 24(1), 55-83.
• Hauptmann, H. (1974). Norşuntepe kazıları 1971. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi 1971 Çalışmaları (ss. 71-102). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Hauptmann, H. (1982). Norşuntepe kazıları 1974. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları (ss. 13-40). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Hawkins, J. D. (2000). Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions. Volume I: Inscriptions of the Iran age part 1: Text. Introduction, Karatepe, Karkamis, Tell Ahmar, Maraş, Malatya, Commagene. Walter De Gruyter Inc.
• Hrouda, B. (2003). Der Alte Orient. Verlorene Schatze, vergannene Kulturen zwischen Euphtrat und Tigris. Bertelsmann.
• Işıklı, M. (2012). The subsistence economy of kura araxian folks in eastern anatolia animal husbandary and pastoralism. Azerbaycan Milli İlimler Akademiası Arxeologiya ve Etnoqrafiya İnstitutu, 1(1), 103-112.
• Karaca, Ö. (1983). Pirot höyük 1981 kazıları. IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, 69-81.
• Koşay, H. Z. (1976). Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970/ Keban Project Pulur Excavations 1968-1970. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları.
• Köroğlu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi Başlangıcından Perslere Kadar. İletişim Yayınları.
• Köroğlu, K. (2022). Urartu Krallığı’nın Elazığ ve çevresindeki yerleşim politikası. Hetto, O. (Ed.), Ülker Ardıçoğlu'na Armağan Müzeciliğe ve Kültüre Adanmış Bir Ömür Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih Yazıları (ss. 219-238). Kitabevi.
• Liverani, M. (1997). The ancient near eastern city and modern ideologies. Wilhelm, G. (Ed.), Die Orientalische Stadt: Kontinuität, Wandel, Bruch 1. Internationales Colloquium der Deutschen Orient-Gesellschaft 9.-10. Mai 1996 in Halle /Saale (ss. 85-108). SDV Saarbrucker Druckerei und Verlag.
• Liverani, M. (2014). The ancient near east history, society and economy. Routledge.
• Mallegni, C. (2018). Il bronzo antico III sull’alto eufrate anatolico: cronologia e produzione ceramica ad arslantepe nel periodo VID [Unpublished PhD Thesis]. Sapienza Universita di Roma.
• Manuelli, F. (2013). Arslantepe, late bronze age, Hittite ınfluence and local traditions in an eastern anatolian community. Sapienza Universita di Roma-Dipartimento di Scienze dell'Antichita.
• Manuelli, F., & Mori, L. (2016). “The king at the gate” monumental fortifications and the rise of local elites at Arslantepe at the and of the 2th Millennium BC. Origini, XXXIX, 209-241.
• Nissen, H. J. (2003). Uruk and the formation of the city. Aruz, J. (Ed.), Art of the first cities. The third millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus (ss. 11–20). The Metropolitan Museum of Art and Yale University Press.
• Nissen, H. J. (2004). Ana hatlarıyla Mezopotamya. Yakın doğu arkeolojisinin ilk dönemleri (Z. Z. İlkgelen, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özdoğan, M. (2006). Keban projesi ve Türkiye’de kurtarma kazıları. Tolun, V. & Takaoğlu, T. (Eds.), Sevim Buluç anı kitabı (ss. 13-19). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları.
• Özdoğan, M. (1977). Aşağı fırat havzası 1977 yüzey araştırmaları. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban ve Aşağı Fırat Havzası Projeleri Yayınları I.
• Persiani, C. (2008). Restless settlers. Changing settlement patterns in the early bronze 2 at Arslantepe (Malatya, Turkey). Verlag, H. (Ed.), Proceedings of the 4th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East (Vol. 1, pp. 167-176).
• Uzunoğlu, E. (1989). Malatya imamoğlu höyüğü 1987 yılı kazısı sonuçları. X. Kazı Sonuçları Toplantısı I, 71-94.
• Radner, K. (2021). Mezopotamya Dicle ve Fırat Nehirlerinin Kıyısındaki Erken Yüksek Kültürler. Runik Kitap.
• Renger, J. (2003). Wirtschaft und Gesellschaft. Hrouda, B. (Ed.), Der Alte Orient. Verlorene Schätze, vergangene Kulturen zwischen Euphrat und Tigris (ss. 187–215). Bertelsmann.
• Sagona, A. G. (1994). The Aşvan Sites 3 Keban Rescue Excavations, Eastern Anatolia The Early Bronze Age. The British Institute of Archaeology at Ankara.
• Sevin, V. (1988). İmikuşağı kazıları 1986. IX. Kazı Sonuçları Toplantısı I, 299-334.
• Şerifoğlu, T. E. (2011). Between the Hittites and the Mitannians: The Malatya-Elazığ area during the late bronze age. Ancient Near Eastern Studies, 48, 126-163.
• Van Loon, M. (1971). Korucutepe Kazısı 1969. Pekman, S. (Editör), Keban Projesi Çalışmaları 1969 (ss. 47-70). ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Wattenmaker, P., & Mısır, A. (1994). Kazane höyük 1992. Kazı Sonuçları Toplantısı 15, 177-192.
• Wilkinson, T. J., Gibson, M., Christiansen, J. H., Widell, M., Schloen, D., Kouchoukos, N.,& Tenney, J. (2007). Modeling settlement systems in a dynamic environment case studies from mesopotamia. Kohler, T. A., Sander, E. & Leeuw, V. D. (Eds.), The Model-Based Archaeology of Socionatural Systems. School for Advanced Research Press.
• Wilkinson, T. J., Galiatsatos, N., Lawrence, D., Ricci, A., Dunford, R., & Philip, G. (2012). Late chalcolithic and early bronze age landscapes of settlement and mobility in the middle euphrates: A Reassessment. Levant, 44, 139-185.
• Yakar, J. (2007). Anadolu’nun Etnoarkeolojisi, Tunç ve Demir Çağlarında Kırsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yapısı. Homer Kitabevi.