Genel Bir Bakış Açısıyla Sağlık Hizmetlerinde Akılcı Kullanım

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 306 - 321, 21.04.2025

Gökhan Aba

https://doi.org/10.46413/boneyusbad.1599377

Öz

Son yıllarda, sağlık harcamalarında artış, teknolojideki gelişmeler, sosyodemografik değişimler, sağlık/hastalık algısının ve kullanıcı beklentilerinin değişmesi, hastalık yapılarındaki değişimler, sağlık sigortaları ve geri ödeme mekanizmalarının etkisi gibi birçok gelişme sağlık hizmetlerinin akılcı kullanılmasını zorunlu kılmıştır. Akılcı kullanım, kaynakların verimli kullanılması ve gereksiz kullanımların öne geçilmesi amacıyla geliştirilmiş bir stratejidir. Bu çalışma; ilaçlar, tıbbi laboratuvar ve görüntüleme hizmetleri, poliklinik/klinik hizmetleri, yoğun bakım hizmetleri, ameliyathane hizmetleri, acil sağlık hizmetleri ve kan ve kan ürünlerinde akılcı kullanımın genel bir perspektiften incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışmada, sağlık hizmetlerinde gereksiz kullanımın ağırlıklı olarak bilgi asimetrisi, defansif tıp uygulamaları, ahlaki tehlike, tıbbileştirme gibi çeşitli faktörlerden kaynaklandığı vurgulanmıştır. Özellikle, sevk sisteminin eksikliği, performansa dayalı ödeme sistemlerinin yarattığı ahlaki sorunlar ve toplumdaki düşük sağlık okuryazarlığı, gereksiz sağlık hizmeti kullanımını artıran başlıca nedenler arasındadır. Akılcı olmayan sağlık hizmetleri kullanımının önlenebilmesi için, birinci basamak sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi, sevk sistemlerinin etkinleştirilmesi, politika yapıcıların siyasi endişelerden uzak kararlar alması ve sağlık çalışanlarının klinik rehberlere uyumunun artırılması gerekmektedir. Ayrıca, dijital sağlık çözümleri ve klinik karar destek sistemlerinin entegrasyonu ile gereksiz test ve müdahaleler azaltılabileceği düşünülmektedir. Çalışma, kapsamlı bir analiz sunarak sağlık hizmetlerinin akılcı kullanımını teşvik etmek adına özgün bir literatür katkısı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sağlık Hizmetleri , Akılcı Kullanım , Gereksiz Kullanım , İsraf , Maliyet , Sürdürülebilirlik

Rational Use of Healthcare Services from A General Perspective

Öz

In recent years, several developments such as the increase in healthcare expenditures, advancements in technology, sociodemographic changes, shifts in the perception of health/illness and user expectations, changes in disease patterns, and the influence of health insurance and reimbursement mechanisms have necessitated the rational use of healthcare services. Rational use is a strategy developed to ensure the efficient use of resources and to prevent unnecessary utilization. This study; medicines, medical laboratory and imaging services, outpatient/inpatient services, intensive care services, operating room services, emergency health services and rational use of blood and blood products from a general perspective. In the study, it was emphasized that unnecessary use in health services is mainly caused by various factors such as information asymmetry, defensive medicine practices, moral hazard, and medicalization. Notably, the lack of a referral system, the moral issues stemming from performance-based payment systems, and low health literacy in society are among the primary causes of unnecessary healthcare utilization. To prevent the irrational use of healthcare services, it is essential to strengthen primary healthcare services, activate referral systems, ensure policymakers make decisions free from political concerns, and enhance healthcare professionals' adherence to clinical guidelines. Moreover, it is believed that the integration of digital health solutions and clinical decision support systems can help reduce unnecessary tests and interventions. By providing a comprehensive analysis, this study offers a unique contribution to the literature aimed at promoting the rational use of healthcare services.

Anahtar Kelimeler

Healthcare Services , Rational Use , Unnecessary Utilization , Waste , Cost , Sustainability

Kaynakça

• Aba, G., Torun, M. T. (2020). Sağlık hizmetlerinin akılcı kullanımında sevk sisteminin önemi: KBB polikliniğinde bir araştırma. In: E. Eke (Ed.), Sağlık Yönetiminde Güncel Yaklaşımlar (pp. 111-128). Ankara: Nobel Yayınevi.
• Akbaş, F. (2018). Eğitim ve araştırma hastanelerinde poliklinik hizmetlerinin omurgası: Dahiliye polikliniği ve amaç dışı kullanımı. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 4, 385-389. doi:10.31067/0.2018.60
• Akbolat, M., Ünal, Ö. (2021). Hastane yönetimi ve organizasyonu. In: G. Aba (Ed.), A’dan Z’ye Sağlık Yönetiminde Temel Kavramlar (pp. 71-106). Ankara: Nobel Yayınevi.
• Akdeniz, M., Gur, T. (2020). Rational use of laboratory tests. J Gerontol Geriatr Med, 6(1), 1-3. doi:10.24966/GGM-8662/100047
• Akyurt, N. (2017). Radyoloji bölümlerinde fazla tetkik isteme ve tekrar oranları “kamu örneği”. Turkiye Klinikleri J Radiol-Special Topics, 10 (Suppl 1), 19-24.
• Alali, K. H. (2023). Unnecessary spine surgery: can we solve this ongoing conundrum? Front. Surg, 10, 1-3. doi:10.3389/fsurg.2023.1270975
• Alhazzani, W., Møller, M. H., Belley‑Cote, E., Citerio, G. (2019). Intensive care medicine rapid practice guidelines (ICM‑RPG): paving the road of the future. Intensive Care Med, 45, 1639–1641. doi:10.1007/s00134-019-05786-9
• Alp, H., Türk, S., Yılmaz, S., Tiryaki, Ü. M., Yiğitbaşı, M. (2018). Akılcı ilaç kullanımı. Mustafa Kemal Üniversitesi Tıp Dergisi, 9(33): 33-41. doi:10.17944/mkutfd.318329
• Altaş, Ö., Eser, U. (2016). Akılcı analjezik kullanım ilkeleri. Klinik Tıp Aile Hekimliği Dergisi, 8(4), 44-47. American Psychological Association (APA). (2019). Clinical practice guideline for the treatment of depression across three age cohorts. Erişim Tarihi 05.10.2024, https://www.apa.org/depression-guideline
• National Institute for Health and Care Excellence (NICE). (2022). Depression in adults: treatment and management. Erişim Tarihi 05.10.2024, https://www.nice.org.uk/guidance/ng222
• Ateş, Y., Aba, G. (2019). Patoloji laboratuvar rutininde akılcı laboratuvar kullanımı: Tetkik istemlerinin retrospektif değerlendirmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 10(25), 612-630. doi: doi.org/10.21076/vizyoner.612043
• Aydın, B., Gelal, A. (2012). Akılcı ilaç kullanımı: Yaygınlaştırılması ve tıp eğitiminin rolü, DEÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 26(1), 57-63. doi:
• Ayten, S. (2015). Denizli̇ ilinde 112 komuta merkezine yapılan aramalar ve acil ambulans hizmetlerinin kullanımının değerlendirilmesi̇. (Yayımlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi), Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Azap, A., Yalım, N. Y., Cinel, İ. (2021). Yoğun bakım ünitelerinde karar verme konulu politika belgesi. Klimik Dergisi, 34(2), 82-86.
• Bruyneel, A., Larcin, L., Martins, D., Van Den Bulcke, J., Leclercq, P., Pirson, M. (2023). Cost comparisons and factors related to cost per stay in intensive care units in Belgium. BMC Health Services Research, 23(986), 1-10. doi:10.1186/s12913-023-09926-2
• Bulca Acar, A., Özen, M. (2021). Aile hekimliği polikliniğine başvuran hastalarda Aspirin kullanımının değerlendirilmesi. Cukurova Med J, 46(3),1026-1032. doi:10.17826/cumj.907395
• Canzoniero, J. V., Afshar, E., Hedian, H., Koch, C., Morgan, D. J. (2015). Unnecessary hospitalization and related harm for patients with low-risk syncope. JAMA Intern Med, 175(6):1065–1067. doi:10.1001/jamainternmed.2015.0945
• Conroy, M., Homsy, E., Johns, J., Patterson, K., Singha, A., Story, R., …Besecker, B. (2021). Reducing unnecessary laboratory utilization in the medical ICU: A fellow-driven quality improvement initiative. Critical Care Explorations, 3(7), 1-7. doi:10.1097/CCE.0000000000000499
• Çelik, O., Çil, C., Başaran, Ö., Demirci, E., Tanık, V. O., Altuntaş, E., … Biteker, M. (2021). Inappropriate use of aspirin in real-life cardiology practice: Results from the appropriateness of aspirin use in medical outpatients: A multicenter, observational study (ASSOS) study. Balkan Med J., 38(3), 183-189. doi:10.5152/balkanmedj.2021.21143
• Çetin Aslan, E., Ağırbaş, İ. (2018). Hastane tekrar yatışlarının önemi, türleri ve risk faktörleri. Sosyal Güvenlik Dergisi, 8(2), 173-193. doi:10.32331/sgd.493027
• Durmaz, T., Erdem, R. (2017). Hastanelerde arz kaynaklı gereksiz sağlık hizmeti kullanımının hasta algısı üzerinden değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(29), 579-604. European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). (2024). Antimicrobial resistance (AMR). Erişim Tarihi 10.09.2024, https://www.ecdc.europa.eu/en/antimicrobial-resistance
• Faculty of Intensive Care Medicine/Intensive Care Society. (2022). Guidelines for the provision of ıntensive care services (GPICS). Erişim Tarihi 08.10.2024, https://www.ficm.ac.uk/standards/guidelines-for-the-provision-of-intensive-care-services
• Ghartimagar, D. (2017). Rational clinical use of blood and blood products–A summary. Journal of Pathology of Nepal, 7, 1111-1117. doi:10.3126/jpn.v7i1.16949
• Hadian, M., Jabbari, A., Mazaheri, E., Norouzi, M. (2021). What is the impact of clinical guidelines on imaging costs? J Edu Health Promot, 10, 1-8. doi:10.4103/jehp.jehp_225_20
• Hayran, O. (2014). Hekimin takdir yetkisi: nereye kadar? Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 32, 60-63.
• Hayran, O. (2016). Kanıta dayalı insan odaklı sağlık yönetimi. İstanbul: Yüce Yayım.
• Hermer, L. D., Brody, H. (2010). Defensive medicine, cost containmentand reform. Journal of General Internal Medicine, 25(5), 470-473. doi:10.1007/s11606-010-1259-3
• Hoque, M. (2024). Exploring and understanding adverse effect of proton pump inhibitors. Hospital Pharmacology-International Multidisciplinary Journal, 11(2), 1396-1402. doi:10.5937/hpimj2402396H
• Karakoyun, İ., Çolak, A., Arslan, F. D., Zeytinli Aksit, M., Çakmak, Ö. (2017). Gereksiz test istemlerinin incelenmesinde bir örnek: Serbest PSA testi. Tepecik Eğit. ve Araşt. Hast. Dergisi, 27(1), 47-51. doi:10.5222/terh.2017.047
• Kocatürk, E., Canik, A., Alataş, Ö. (2015). Gereksiz test istemlerinin sPSA ve serum lipidleri testleri üzerinden incelenmesi, Türk Klinik Biyokimya Dergisi, 13, 101-106.
• Küçük, A. (2021). Türkiye’de kamu hastanelerinde laboratuvar testlerinin kullanımı ve gider analizi. Turkish Journal of Clinics and Laboratory, 3, 315-323.
• Lyngaa, T., Christiansen, C. F., Nielsen, H., Neergaard, M. A., Jensen, A. B., Laut, K. G., Johnsen, S. P. (2015). Intensive care at the end of life in patients dying due to non-cancer chronic diseases versus cancer: a nationwide study in Denmark. Critical Care, 19(413), 1-9. doi:10.1186/s13054-015-1124-1
• Mavromati, M., Saiji, E., Demarchi, M. S., Lenoir, V., Seipel, A., Kuczma, P., … Leboulleux, S. (2023). Unnecessary thyroid surgery rate for suspicious nodule in the absence of molecular testing. Eur Thyroid J, 12(6). 1-8. doi: 10.1530/ETJ-23-0114
• Maideen, N. M. P. (2023). Adverse effects associated with long-term use of proton pump inhibitors. Chonnam Med J, 59, 115-127. doi:10.4068/cmj.2023.59.2.115
• Miller, C.E., Krautscheid, P., Baldwin, E. E., Tvrdik, T., Openshaw, A.S., Hart, K., Lagrave, D. (2014). Genetic counselor review of genetic test orders in a reference laboratory reduces unnecessary testing. Am J Med Genet A, 164, 1094-1101. doi:10.1002/ajmg.a.36453
• Murila, B. L., Nyamu, D. G., Kinuthia, R. N., Njogu, P. M. (2022) Rational use of antibiotics and covariates of clinical outcomes in patients admitted to intensive care units of a tertiary hospital in Kenya. Hospital Practice, 50(2), 151-158. doi:10.1080/21548331.2022.2054632
• Narter, K. H. (2013). Ameliyathane süreç yönetimi. In: H. Sur, T. Palteki (Eds.), Hastane Yönetimi (pp. 691-711). Ankara: Nobel Yayınevi.
• OECD. (2023). Health at a glance 2023: OECD Indicators. Paris: OECD Publishing.
• OECD. (2024). Antibacterials for systemic use. Erişim Tarihi 10.09.2024, https://data-explorer.oecd.org/?fs[0]=Topic%2C0%7CHealth%23HEA%23&pg=0&fc=Topic&bp=true&snb=36).
• Önge, T., Satar, S., Kozacı, N., Açıkalın, A., Köseoğlu, Z., Gülen, M., Karakurt, Ü. (2013). 112 ile acil tıp servisine getirilen erişkin hastaların analizi. JAEM, 12, 150-154.
• Palteki, T. (2017). Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinde neredeyiz, ne yapmalıyız? Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 42, 16-17.
• Paulsen, E. (2020). Enhanced Imaging Appropriateness. Erşim Tarihi 06.10.2024, https://www.acr.org/-/media/ACR/Files/Case-Studies/Kaiser_Colorado_March2020_V3.pdf
• Resmi Gazete. (1983). Yataklı Tedavi kurumları İşletme Yönetmeliği. Resmî Gazete Tarihi: 13.01.1983 Resmî Gazete Sayısı: 17927.
• Resmi Gazete. (2000). Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği. Resmî Gazete Tarihi: 11.05.2000 Resmî Gazete Sayısı: 24046
• Resmi Gazete. (2011). Yataklı Sağlık Tesislerinde Yoğun Bakım Hizmetlerinin Uygulama Usul Ve Esasları hakkında tebliğ. Resmî Gazete Tarihi: 20.07.2011 Resmî Gazete Sayısı: 28000.
• Resmi Gazete. (2024). Aile Hekimliği Sözleşme Ve Ödeme Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. Resmî Gazete Tarihi: 30.10.2024 Resmî Gazete Sayısı: 32707.
• San Jose-Saras, D., Vicente-Guijarro, J., Sousa, P., Moreno-Nunez, P., Aranaz-Andres, J. M. (2023). Inappropriate hospital admission according to patient intrinsic risk factors: an epidemiological approach. J Gen Intern Med, 38(7), 1655-1663. doi:10.1007/s11606-022-07998-0
• Savaş, V., Köken, T. (2019). Demir eksikliği anemisinin tanısında gereksiz test istemi ve maliyet verimliliği, Türk Klinik Biyokimya Dergisi, 17, 17-22.
• Singh, R., Tiwaria, M. K., Gangopadhyayb, D., Mishraa, P. C., Mishrac, H., Srivastavaa, A., Singh, R. K. (2018). Detection and monitoring of in vitro formation of salicylic acid from aspirin using fluorescence spectroscopic technique and DFT calculations. Journal of Photochemistry & Photobiology, B: Biology, 189, 292–297. doi:10.1016/j.jphotobiol.2018.11.004
• Songur, C. (2018). Tıbbi görüntüleme hizmetlerinin gereksiz kullanımı ve buna karşı çözüm önerileri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1), 67-86.
• Songur, C., Top, M. (2016). Regional clustering of medical imaging technologies. Computers in Human Behavior, 61, 333-343. doi:10.1016/j.chb.2016.03.056
• Stahel, P. F., VanderHeiden, T. F., Kim, F. J. (2017). Why do surgeons continue to perform unnecessary surgery? Patient Safety in Surgery, 11,1-2. doi:10.1186/s13037-016-0117-6
• Tamam, L., Namlı, Z., Demirkol, M. E. (2019). Psikiyatrik hastalıkların tedavisinde verilen ilaçların akılcı olmayan kullanımı. In: Alaşehirli B, (Ed). Akılcı Olmayan İlaç Kullanımı. 1. Baskı, (pp. 11-17). Ankara: Türkiye Klinikleri.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı, Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024a). 2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı. Erişim Tarihi 08.01.2025, https://www.sbb.gov.tr/yillik-programlar/
• T.C. Cumhurbaşkanlığı, Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024b). On İkinci Kalkınma Planı (2024-2028). Erişim Tarihi 08.01.2025, https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2019a). Akılcı tıbbi görüntüleme. Erişim Tarihi 06.10.2024, https://shgmtetkikdb.saglik.gov.tr/TR-55865/radyoloji-akilci-tibbi-goruntuleme-kullanimi-basamaklari.html
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2019b). Türkiye'de kan transfüzyon yönetim sisteminin geliştirilmesi için teknik yardım projesi. Erişim Tarihi 04.11.2024, https://hastakanyonetimi.saglik.gov.tr/SiteIndex
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020). Akılcı laboratuvar kullanımı projesi. Erişim Tarihi 06.10.2024, https://shgmtetkikdb.saglik.gov.tr/TR,32919/akilci-laboratuvar-kullanimi-projesi.html
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023a). 2024-2028 Stratejik Planı. Erişim Tarihi 08.01.2025, https://sgb.saglik.gov.tr/TR,60674/stratejik-yonetim.html
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023b). Antibiyotiklerin geleceği için akılcı antibiyotik kullanımı önemlidir, Erişim Tarihi 10.09.2024 https://www.saglik.gov.tr/TR-100793/antibiyotiklerin-gelecegi-icin-akilci-antibiyotik-kullanimi- onemlidir.htm
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023c). Sağlık hizmetlerinde 2023. Erişim Tarihi 04.11.2024, https://www.saglik.gov.tr/TR-101533/saglik-hizmetlerinde-2023.html
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2024a). Sağlık istatistikleri yıllığı 2022. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1279, Ankara.
• T.C. Sağlık Bakanlığı. (2024b). Sağlık istatistikleri yıllığı 2023 haber bülteni, Erişim Tarihi 06.10.2024, https://sbsgm.saglik.gov.tr/TR-105979/saglik-istatistikleri-yilligi-2023-haber-bulteni.html
• Toraman, A., Erdem, R. (2016). Kavramsal açıdan tıbbileştirme. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 19(4), 423-442.
• Türk Kızılayı. (2024). Kan hakkında bilinmesi gerekenler. Erişim Tarihi https://www.kanver.org/sayfa/e-kutuphane/kan-hakkinda-bilinmesi-gerekenler/44
• Türk Radyoloji Derneği. (2018). Tetkik yoğunluğundan kaynaklanan problemlerin analizi ve çözüm önerileri. Türk Radyoloji Derneği Raporu. Erişim Tarihi 06.10.2024, https://www.turkrad.org.tr/assets/slider-photos/Radyolojik-Tetkik-Yogunlugu-Raporu.pdf
• Türk Yoğun Bakım Uzmanları Derneği. (2024). Yoğun bakım ünitelerinin akılcı kullanımı hakkında TDCY görüşü. Erişim Tarihi 08.10.2024, https://www.tuyud.org.tr/yogun-bakim-unitelerinin-akilci-kullanimi-hakkinda-tdcy-gorusu/
• Türkiye Acil Tıp Derneği. (2022). Uygunsuz her acil başvurusu, sağlık sistemindeki sorunun göstergesidir. Erişim Tarihi 04.11.2024, https://tatd.org.tr/genel/uygunsuz-her-acil-basvurusu-saglik-sistemindeki-sorunun-gostergesi/
• Türkiye İlaç Sanayi Derneği. (2024). Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ilaç ve tedavi harcamaları. Erişim Tarihi 05.09.2024, https://www.tisd.org.tr/ilacTedavi.aspx
• Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) (2024). Akılcı ilaç kullanımı. Erişim Tarihi 05.09.2024, https://www.titck.gov.tr/faaliyetalanlari/ilac/akilci-ilac-kullanimi
• Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu. (2020). Erişkin hastada antibiyotik kullanımına akılcı yaklaşım. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1188, TİTCK Yayın No: 28, Ankara.
• Uygun, A. (2013). Uzun süre proton pompa inhibitörleri (PPI) kullanılacaksa, hangi PPI tercih edilmelidir? nelere dikkat edilmelidir?. Güncel Gastroenteroloji Dergisi, 17(1), 46-58
• World Health Organization (WHO). (2010). Sixty-Third World Health Assembly, Resolutions and decisions, Annexes–document WHA63/2010/REC/1.
• World Health Organization (WHO). (2011). Global forum for blood safety: Patient blood management. Erişim Tarihi 04.11.2024, https://cdn.who.int/media/docs/default-source/biologicals/blood-products/document-migration/gfbs_01_pbm_concept_paper.pdf?sfvrsn=f189661_3
• World Health Organization (WHO). (2023a). World Health Organization model list of essential medicines. Erişim tarihi 04.09.2024, https://www.who.int/publications/i/item/WHO-MHP-HPS-EML-2023.02
• World Health Organization (WHO). (2023b). Antimicrobial resistance. Erişim Tarihi 10.09.2024, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/antimicrobial-resistance
• World Health Organization (WHO). (2024a). Promoting rational use of medicines. Erişim Tarihi 05.09.2024, https://www.who.int/activities/promoting-rational-use-of-medicines/
• World Health Organization (WHO). (2024b). Strengthening medical imaging. Erişim Tarihi 06.10.2024, https://www.who.int/activities/strengthening-medical-imaging
• World Health Organization (WHO). (2024c). Patient blood management and clinical use of blood. Erişim Tarihi 04.11.2024, https://www.who.int/teams/health-product-policy-and-standards/standards-and-specifications/blood-and-products-of-human-origin/patient-blood-management-and-clinical-use-of-blood
• Yıldırım Ar, A., Bayram, T., Turan, G. (2020). Yoğun bakım, nörolojik hastalıklar ve palyatif bakım için zamanlama. Selçuk Tıp Dergisi, 36(1), 1-5. doi:10.30733/std.2020.01252
• Yücel, D. (2021). Laboratuvar testlerinin klinik performansı. Erişim Tarihi 05.10.2024, https://www.turkbiyokimyadernegi.org.tr/turkbiyokimyadernegi/kilavuzlar