Fukaha ve Mütekellimin Fıkıh/Hukuk Felsefelerinde Normların Ontolojik Temellendirilmesi

Yıl 2016, Cilt: 9 Sayı: 9, 121 - 146, 29.06.2016

Vahap Ovacı

Öz

İslam
hukuku normları birey, toplum, tabiat ve Şâri ilişkilerini düzenleyen kurallar
bütünüdür. İslam hukuk felsefesinde normların mahiyeti, elde edilme yöntemleri,
uygulama usûl ve esasları çokça tartışılmış ve hukuk metodolojisi sahasında çok
önemli eserler ortaya konmuştur. Literatürde ana akım olarak Fukaha (Hanefiyye)
ve Mütekellimin (Şafiiyye) metodu olmak üzere iki büyük hukuk felsefesi ekolünün
ortaya çıktığı görülmektedir. Bu çalışmada İslam hukuku normlarının ontolojik
temeli Hanefiyye ve Şafiiyye fıkıh usulü yöntemlerinin görüşleri ekseninde
ortaya konmaya çalışılarak alana mütevazı bir katkı yapılması amaçlanmaktadır.

Fukaha
fıkıh felsefesine göre doğadaki varlıklar tekvin, hikmet ve gaye ile
sünnetullaha uygun ve asli sıfatlarıyla yaratılmaktadır. Akıl, varlığın
nedensellik ilişkisini ve asli niteliklerini bilebilecek yetkinlikte olup bu
bilgi kesin niteliktedir. İslam hukuku normları ise akılla kavranabilir ve
kavranamaz olmak üzere iki alanla ilgilidir. Aklen kavranabilir alanla ilgili
olan normları tutarlı olup bildirilme olmasa da bilinebilir. Ancak bu norm
bilgisi hukuki nitelikli olup kişilerin dini sorumluluğunu gerekli kılmaz. Buna
karşın Mütekellimin’e göre kudret sıfatının hâdis varlığa
taalluk edeceği düşüncesinden dolayı tekvin diye bir sıfat yoktur ve
doğadaki varlık irade ve kudret sıfatlarının bir ürünü olup varlıkta
nedensellik ilişkisi bulunmamaktadır. İslam hukuku normları Şâri’in irade
sıfatının ürünü olmaları nedeniyle de aralarında bir tutarlılığın olması
gerekmez zira O’nun iradesini hiçbir şey sınırlandıramaz. Bu iki farklı varoluş
anlayışının pratik bir sonucu olarak Fukaha yönteminde İslam hukuku normlarının
ontolojik temeli Şâri’in kavli ve kevni emrine dayandırılırken, Mütekellimin
yönteminde ise normların varoluşsal temeli Şâri’in kavli emrine ve Hz.
Peygamber’in kavli emri ve fiili eylemlerine dayandırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Nedensellik, Norm, Akıl, Tutarlılık

Kaynakça

• Akbay, Muvaffak, “Devletin Menşeini İçtimai Mukaveleye İstinat Ettiren Nazari-yeler”, AÜHFM, sy. 4.
• Aktan, Hamza, “Ticaret Hukukunun Yeni Bazı Problemleri Üzerine İslam Hukuku Açısından Bir Değerlendirme (Borsa, Teminat Mektubu, Leasing”, I. İslam Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi Tebliğleri), Konya 1997.
• Akıntürk, Turgut, Medeni Hukuk, İstanbul 2005.
• Alvânî, Tâhâ Câbir, Fıkıh Usulü, çev. Mehmet Erdoğan, İstanbul 1992.
• Âmidî, Seyfuddîn Ebû’l-Hasen Ali b. Ebî Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî Usûli’l- Ahkâm, Beyrut 1940.
• Aral, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, İstanbul 1971.
• Atay, Hüseyin, “İslam Hukuku Felsefesi: Usülü’l-Fıkh İlmi”, K.S.Ü., İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 9, Kahramanmaraş 2007.
• Aydın, M. Akif, “Mecelle’nin Hazırlanışı”, Osmanlı Araştırmaları IX, İstanbul 1989.
• Ayengin, Tevhit, “İslam Hukukunun Kökeni Üzerine Bazı Düşünceler”, Usül Dergisi, Sayı: 204, 2005.
• Bakkal, Ali, İslam Hukukunda Hikmet İllet ve İçtimai Vakıa Münasebetlerinin Hukuki Neticeleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi S.B.E., Erzurum 1986.
• Bardakoğlu, Ali, “Tabii Hukuk Düşüncesi Açısından İslam Hukukçularının İstihsan ve Istıslah Görüşü”, E.Ü.İ.F.D., sy. 3, Kayseri 1986.
• _____, “İstihsan”, D.İ.A., İstanbul 2001.
• Bilge, Necip, Hukuk Başlangıcı, Ankara 1996.
• Buhârî, Abdulazîz Ahmed b. Muhammed, Keşfu’l-Esrâr alâ Usûli’l-Pezdevî, Beyrut 1997.
• Çağıl, Orhan Münir, Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş, İstanbul 1971.
• Çobanoğlu, Rahmi, Hukukta Gaye Problemi, İstanbul 1964.
• Dönmez, İbrahim Kafi, İslam Hukuku’nda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Erzurum 1981.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit, el-Alîm ve’l-Muteallim, el-Fıkhu’l-Ebsat, el-Fıkhu’l-Ekber, Risâletu Ebî Hanîfe, el-Vasiyye (İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri), çev. Mustafa Öz, İstanbul 2014.
• el-Buhârî Ahmed b. Muhammed Abdulazîz, Keşfu’l-Esrâr alâ Usûli’l-Pezdevî, Beyrut 1997.
• el-Cuveynî, İmâmu’l-Haremeyn, el-Lüma fî Kavâidi Ehli’s-Sünne, Beyrut 1968.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd, Te’sîsu’n-Nazar (Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Te-mellendirilmesi), çev. Ferhat Koca, Ankara 2009.
• ed-Dihlevî, Şâh Veliyyullâh, el-İnsâf fî Mesâili’l-Hilâf, (Fıkhi İhtilaflarda Ölçü), çev. Musa Hub, İstanbul 2006.
• el-Fâsî, Allâl, Makasıdu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye ve Mekârimuhâ (İslam Hukuk Felsefesi), çev. Soner Duman-Osman Güman, İstanbul 2014.
• el-Keylânî, Abdurrahmân İbrâhîm Zeyd, “İslam hukuk Felsefesinin Esasları, Ma-hiyeti ve Teşrideki Yeri”, çev. Nasi Aslan, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 2, Adana 2001.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr, Kitâbu’t-Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu, Ankara 2002.
• el-Pezdevî, Ebû’l-Usr Ali b. Muhammed, Usûlu’l-Pezdevî (Kenzü’l-Vüsûl ilâ Ma’rifeti’l-Usûl), Beyrut 1997.
• el-Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1994.
• er-Râzî, Fahreddîn, el-Muhassal, çev. Hüseyin Atay, Ankara 2002.
• eş-Şâfiî, Muhammed b. İdrîs, er-Risale, çev. Abdulkadir Şener-İbrahim Çalışkan, Ankara 1996.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl (İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi) çev. H. Yunus Apaydın, Kayseri 1994.
• _____, Mîzânu’l-Ahlâk, çev. H. Ahmet Arslantürkoğlu, İstanbul 1974.
• _____, Mîzânu’l-Amel, çev. Remzi Barışık, Ankara 1970.
• _____, Nasîhati’l Mülûk, çev. Osman Şekerci, İstanbul 1969.
• _____, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, İstanbul 1985.
• Gözler, Kemal, Hukukun Temel Kavramları, Bursa 2008.
• Gözübenli, Beşir, “İslam Hukukunda İstihsanen Meşru Görülen Borç İlişkilerine Dair Bazı Mülahazalar”, İslami İlimlerde Metodoloji (Usül) Meselesi, 3. Tar-tışmalı İlmi İhtisas Toplantısı, İstanbul 2009.
• Güriz, Adnan, Hukuk Felsefesi, Ankara 1999.
• Hallâf, Abdulvahhâb, İlmu Usûli’l-Fıkh (İslam Hukuk Felsefesi), çev. Hüseyin Atay, Ankara 1985.
• Hamidullah, Muhammed, “La Philosopohie Juridique Chez Les Musulmans (Müslümanlarda Hukuk Felsefesi)”, çev. İ. Kâfi Dönmez, İslam Medeniyeti Mecmuası, sy. 4, 1980.
• Şık, İsmail, Hanefi-Maturidi Geleneğin Usulu’d-Din Anlayışı Lâmişi Perspektifinde Kelâm-Usulu’l-Fıkh Diyaloğu, Ankara 2009.
• Işıktaç, Yasemin, Hukuk Felsefesi, İstanbul 2010.
• Işıktaç-Metin, Yasemin-Sevtap, Hukuk Metodolojisi, İstanbul 2013.
• İbn Âbidîn, M. Emîn, Hâşiyetu Reddi’l-Muhtâr, by., 1979.
• İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, by., t.s.
• Öktem, Niyazi, Devlet ve Hukuk Felsefesi Akımları, İstanbul 1993.
• Kozalı, Abdurrahim, “Hukukta Aklın Kaynaklığı Konusunda Felsefi Bir Katkı”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 7, Konya 2006.
• İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Kadiri Ugan, İstanbul 1954.
• İzmirli, İsmail Hakkı, İlm-i Hilaf, İstanbul 1330.
• Karaman, Hayrettin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul 1974.
• Koçak, Zeki, Fıkıh Mezhepleri ve Kaynakları, Erzurum 2002.
• Komisyon, Mu’cemu’l-Vasît, Kahire 2004.
• Köse, Saffet, İslam Hukukuna Giriş, İstanbul 2013.
• el-Leknevî, Muhammed b. Abdulhalîm b. Muhammed Emîn, Kameru’l-Akmâr li Nûri’l-Envâr fî Şerhi’l-Menâr, Beyrut 1995.
• Merttürkmen, M. Hilmi, Buhari’nin Ebu Hanife’ye İtirazları, Atatürk Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1976.
• Mevsılî, Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr, çev. Celal Yeniçeri, İstanbul 2015.
• Öktem-Türkbağ, Niyazi-Ahmet Ulvi, Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet, İstanbul 2012.
• Öztan, Bilge, Medeni Hukukun Temel Kavramları, Ankara 1995.
• Polat, Fehmi Ahmet, İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler, İstanbul 2007.
• Schacht, Joseph, An İntroduction to İslamic Law (İslam Hukukuna Giriş), çev. Mehmet Dağ-Abdulkadir Şener, Ankara 1977.
• Şa’bân, Zekiyüddîn, Usûlü’l-Fıkh (İslam Hukuk İlminin Esasları), çev. İ. Kâfi Dönmez, Ankara 2007.
• Şafak, Ali, İslam Hukukunun Tedvini, Erzurum 1977.
• Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 1994.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Medeni Hukukun Umumi Esasları, İstanbul 1948.
• Yücedoğru, Tevfik, “Ehl-i Sünnet Kelamcılarında Tekvin Tartışması”, Uludağ Ün-iversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 2, 1987.