Bir Osmanlı Bilgini İmam Birgivî Üzerine Biyografik Bir İnceleme

Yıl 2018, Cilt: 14 Sayı: 14, 127 - 165, 30.12.2018

Recep Önal

Öz

Osmanlı
Devleti’nin XVI. yüzyılda yetiştirdiği Hanefî-Mâtürîdî bilginlerden biri olan İmam
Birgivî (ö. 981/1573), Osmanlı resmî din anlayışına muhalif, dinî ve fikrî akımların
ortaya çıktığı, bunun neticesinde birtakım sosyal ayrışmaların ve çatışmaların
yaşandığı bir dönemde yaşamıştır. Böyle bir ortamda yetişen Birgivî, içinde
bulunduğu topluma karşı sorumluluk bilinciyle hareket etmiş, dinî ve ahlakî açıdan yozlaşmaya maruz kaldığını düşündüğü toplumu
ıslah etmeye çalışmıştır. Bu çerçevede Kur’an ve sünnete uymayan inanç ve
davranışları bid‘at olarak değerlendirmiş, Müslümanları bunlardan kaçınmaya
sadece Kur’an ve sünnete uygun olan Ehl-i Sünnet yolunu takip etmeye davet etmiştir.
Hayıtını irşad, tedris ve telif faaliyetlerine
adayan Birgivî, dinî ilimlerde birçok eser yazmıştır. Ayrıca verdiği dersler
sayesinde ilmî birikimlerini sonraki asırlara ulaştıracak, İslâm düşüncesine
hizmet edecek talebeler yetiştirmiştir. Bu makalede, önce Birgivî’nin hayatı ve
ilmî kişiliği hakkında bilgi verilecek daha sonra İslam düşüncesindeki yeri
tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca başta akaid ve kelam ilmi olmak üzere
çeşitli alanlarda telif ettiği eserleri tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Birgivî, Osmanlı, Ehl-i Sünnet, Hanefî-Mâtürîdî, Kelam

Kaynakça

• Akpınar, M. Raşit. “Osmanlı Toplumunda Selefi Düşüncenin Tipik Bir Temsilcisi Olarak Kadızadeliler”. İlahiyat Akademi Özel Sayısı: 1/1-2 (2015): 305-306.
• Arslan, Ahmet Turan. İmam Birgivî: Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri. İstanbul: Seha Yayınları, 1992.
• Arslan, Ahmet Turan. “İmam Birgivî’ye Nisbet Edilen Bazı Eserler”. I. İslam Elyazmaları Sempozyumu (13 -14 Nisan 2007). Ed. İbrahim Gümüş. 175-182. İstanbul: TÜRÇEK Yay., 2009.
• Atâî, Atâullah. Hadâiku'l-hakāik fi tekmileti’ş-şakāik. Haz. Suat Donuk. İstanbul: YEK Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Atik, Kayhan. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişkin Tespit ve Teklifler”. BİLİG 14 (2009): 31-53.
• Atsız, Hüseyin Nihal. İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dârü ihyâüi’t-türâsi’l-Arabiyye, 1955.
• Barçın, Mustafa. “Ünlü Âlim İmam Birgivi”. Sebilürreşad 14/329 (1961): 59-60.
• Baz, İbrahim. “Kadızâdeliler Hareketi ve Fikrî Referansları: Birgivî Mehmed Efendi Arasındaki Zihniyet Farkı”. Bakü İslam Üniversitesi Elmi Mecmua 2 (2007): 7-30.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
• Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Risâle-i Birgivî (Vasiyetnâme): Müminlere Nasihat. Sad. M. Şevki Eygi v.dğr. İstanbul: Bedir Yayınları, 1964.
• Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. “Tuhfetü’l-müsterşidîn fî beyâni’l-mezâbib ve fırakı’l-müslimîn: Müslümanların Mezhepleri Hakkında Uyarılmak İsteyenlere El Kitabı”. Trc. Avni İlhan. DEÜİFD 6 (1989): 181-193.
• Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîratü’l-Ahmediyye. Thk. Muhammed Nazım Nedvi. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Tarikat-i Muhammediye Tercümesi. Trc. Celal Yıldırım. İstanbul: Demir Kitapevi, 1969.
• Birgivî, Takiyüddîn Mehmet b. Pîr Ali. Tefsîrü’l-Kur’ani’l-azîm. Atıf Efendi, 34/176: 1-91. Süleymaniye Ktp.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. A. Fikri Yavuz v.dğr. İstanbul: Meral Yayınları, 1972.
• Çelebi, İlyas. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Kelamcıları ve Beyâzîzâde Ahmed Efendi’nin Kelam İlmindeki Yeri”. Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 10-12 (1998): 104-112.
• Demirci, Mehmet. “Birgivi ve Tasavvuf”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 59-66. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Düzenli, Yaşar. “Balıkesirli Bir Osmanlı Aydını: İmam Birgivî”. BÜSBED 3/4 (2000): 228-247.
• Düzenli, Yaşar. İmam Birgivî ve Tefsirdeki Metodu. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1987.
• Emre, Mehmed. Müslüman Çocukların Halleri. İstanbul: Çile Yayınları, 1976.
• Haksever, Halil İbrahim. Vasiyetnâme: Dil Özellikleri-Metin-Sözlük. Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, 1989.
• İlhan, Avni. “Birgili Mehmet Efendi ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Risalesi: Tuhfetü’l-Müsterşidîn fî Beyânî Mezâhibi Fıraki’l-Müslimîn”. DEÜİFD 6 (1989): 181-214.
• İpşirli, Mehmet. “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. Ed. Ekmelettin İhsanoğlu. 1: 139-279. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1994.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Uleması”. Osmanlı Ansiklopedisi, ed. Güler Eren. 8: 71-79. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
• Karadaş, Cağfer. Düşünce Dünyamızı Aydınlatan 40 İslam Âlimi. İstanbul: Ensar, 2015.
• Karadeniz, Osman. “Tarikat-ı Muhammediyye”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 115-123. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Karagöz, Mehmet. “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler”. TÜRKLER. Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr. 11: 141-152. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-hak. Haz. Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. Nşr. Şerafeddin Yaltkaya. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1941.
• Kaylı, Ahmet. “İmam Birgivî’ye Atfedilen Üç Risale Çerçevesinde 16. yy. Osmanlısında Din ve Toplum”. Erişim: 24 Nisan 2018. https://www.bisav.org.tr/Bulten/207/1317/imam_ birgiviye atfedilen uc_risale.
• Kaylı, Ahmet. A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi’s (d. 981/1573) Works and Their Dissemination in Manuscript Form. Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1993.
• Lekesiz, Hulisi. “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında Ulemanın Rolü”. Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. Güler Eren. 8: 80-84. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
• Lekesiz, Hulisi. XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1997.
• Lekesiz, Hulusi. Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme: Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV.-VXII. Yüzyıllar. Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1989.
• Martı, Huriye. Birgivî Mehmet Efendi. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmed Yaşar. “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî Dinî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”. İslamî Araştırmalar 4/3 (1990): 190-194.
• Ocak, Ahmed Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı, 2013.
• Ocak, Ahmed Yaşar. “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye (Pürütanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”. Türk Kültürü Araştırmaları 17-21/1-2 (1983): 208-225.
• Okumuş, Ejder. “Osmanlı Devleti’nde Değişim Süreci ve III. Selim Öncesi Yenileşme Çabalar”. TÜRKLER. ed. Hasan Celal Güzel v.dğr. 11: 27-33. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Özkan, Selim Hilmi. “Bir Muhalefet Olarak İmam Birgivî ve Sosyal Hayata Etkileri”. Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (Balıkesir 7-8 Kasım 2013). Ed. Şenol Çelik v.dğr. 381-387. Balıkesir: Kent Arşivi Yayınları, 2014.
• Özsoy, Seda. “Osmanlı Devleti’nin Yeniliklere Yaklaşımı Üzerine Bir Deneme: Birgivi ve Bid‘at”. Dört Öge 1/3 (2013): 103-115.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinde Felsefe ve Kelâm Bilginleri”. SDÜİFD 1/34 (2015): 109-137.
• Sofuoğlu, M. Cemal. “Birgivî’nin ‘Vasiyetnâmesi’ üzerine Bazı Düşünceler”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker (Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Şakar, S. Özyaşamış. Birgivî Muhammed Efendi’nin Manzum Vasiyyetnâmesi. Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2005.
• Şemseddin Sâmî. Kâmusu’l-a’lâm. İstanbul: Kaşgar Neşriyat, l981.
• Tanboğa, Songül. Birgivi’nin “Vasiyetnâme” Adlı Eseri Üzerine Bir Gramer, Metin ve İndeks Çalışması. Yüksek lisans tezi, Niğde Üniversitesi, 2006.
• Toprak, Süleyman. “İmam Birgivi ve Bid’atlere Karşı Tutumu”. İmam Birgivi Sempozyumu (22-23 Kasım 1991). Haz. Mehmet Şeker. 67-72. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Tülücü, Süleyman. “Ünlü Bir Osmanlı Âlimi İmam Birgivî ve İzhâr’ı”. Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. Güler Eren. 8: 107-113. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
• Türkmen, Ömer. İmam Birgivî ve Risale Ahvâl-İ Etfâl’l-Müslimîn Adlı Eserinin Tahkîk ve Tahrîci. Yüksek lisans tezi, Harran Üniversitesi, 1995.
• Unan, Fahri. “Dinde Tasfiyecilik Yahut Osmanlı Sünniliğine Muhalefet: Birgivi Mehmed Efendi”. Türk Yurdu 10/36 (1990): 33-42.
• Unan, Fahri. “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmî Verim”. Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2003): 14-34.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Uzunçarşılı. Osmanlı Devletinin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Ülken, H. Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2005.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “XV. ve XVI. Yüzyıllardaki Kelâm Eğitiminin Tenkidi”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980): 285-294.
• Yüksel, Emrullah. “Mehmet Birgivî”. AÜİİF 2 (1977): 175-185.
• Yüksel, Emrullah. Mehmet Birgivî’nin Dinî ve Siyasî Görüşleri. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Muhammed ed-Dımaşkī. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü’l-ilm, 2002.