Mahmûd Kefevî’nin “Ketâibu A’lâmi’l Ahyâr”ında Tasavvuf- Fıkıh İlişkisi

Yıl 2019, Cilt: 15 Sayı: 15, 135 - 156, 30.06.2019

Nuran Döner , Yalçin Topçu

Öz

16. yüzyıl Osmanlı Dönemi’nde Sinop’ta
yaşayan Mahmûd b. Süleymân el-Kefevî (ö. 990/1582), Kadızâde Ahmed
Şemseddin,  Abdurrahman Efendî ve
Muhammed Abdulvahab’dan ilim tahsil etmiş ve tasavvufî terbiyesini Kadirî
tarikatında tamamlamıştır. Molla Gürani Medresesi müderrisliği, Kefe’de kadılık
ve emvâl müfettişliği gibi görevlerde bulunmuş, Şeyhülislam Kadızâde Ahmed
Efendi’nin döneminde Gelibolu Kadılığı’ndan azledilerek İstanbul’a dönmüştür.
İctihad ve taklid ehlini birbirinden ayıramayanlara rehber olmak amacıyla Ketâibü
a’lâmi’l-ahyâr isimli eserini kaleme almıştır. Kefevî, eserinde, yaygın
kullanılan “tabakât” şeklindeki isimlendirme yerine “ketîbe”yi tercih etmiştir. Hz. Peygamber
(s.a.v.), sahabe, tabiûn ve müctehid imamlardan sonra Hanefî fukahâsının
biyografilerini 22 ketîbe olarak ele almıştır. Eserde, fukahânın tanıtıldığı
her bir kitapçığın sonunda o kitapçığın “kalbi” olarak  dönemin sûfîlerine yer verilmiştir.  Kefevî’nin bu tertibi, fıkıh ve tasavvuf ilmi
arasında birbirini tamamlayan bir bağ olduğunu düşünmesinden hareketledir. O,
fıkıh ilmini öğrenen kişinin  züht ve
hikmet ilmine de yönelmesini, yoksa kalbinin katılaşıp, ahlâkının
kötüleşeceğini ve Allah’tan uzaklaşılacağını nakleder. Bu iki ilim arasındaki
uzlaşının,  İslâm tarihinde zaman zaman
yükselen fukahâ ve mutasavvıflar arasındaki gerilimi çözmeyi hedeflediği de
söylenebilir. Eserde, insanın dünya ve âhiret mutluluğunu elde etmesinde
rehberlik etmeyi amaçlayan her iki ilimden biri olmadan, diğerinin eksik ve
maksadından uzak olacağı vurgulanmıştır. Ketâib,
insanlar arasındaki gerilimin, ilimlerin hakikatinden uzaklaşılıp taklide
yönelme nedeniyle olduğunu ortaya koyması yönüyle de önem taşımaktadır. Bu
çalışmada Kefevî’nin, Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr isimli eserinden hareketle sufi ve
fakihlerin karşılıklı ilişkileri ele alınacaktır. İslâmî ilimlerin oluşum
dönemini incelemek, sonraki dönemlerdeki ilişkileri sağlıklı bir şekilde
değerlendirmeye katkı sağlayacağı için oluşum dönemi incelenmiş ve bunun için
de konu, bahsi geçen eserin ilk beş ketîbesi çerçevesinde ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Fıkıh, İlim, Amel

Kaynakça

• KAYNAKÇA AHMED b. Hanbel. el- Müsned, Kahire, 1895AKDAĞ, Eyyup. “Ebû Hanîfe’nin Hayatı ve Zühd Anlayışı”, Amasya Üniversitesi İlahiyat fakültesi dergisi, Sayı: 11, Aralık 2018. 169-200ALİ el-Kari. Şerhu’ş-Şifâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421.BARDAKÇI Necmeddin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatler. İstanbul: Rağbet yay., 2015BARDAKOĞLU, Ali. İslâm Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme. İstanbul: Kuramer Yay. 2017BUHARÎ, Muhammed b. İsmaîl. el-Câmiu’s-Sahîh. 8. Cilt. İstanbul: ts.BURSEVÎ, İsmail Hakkî, Kitâb-ı Kebîr, Hazırlayan: Nuran Döner. Bursa: Sır Yayıncılık, 2016.ÇAKMAKLIOĞLU M. Mustafa. İbn Arabî’ye Göre İbadetlerin Manevî Yorumları. 3. Baskı, İstanbul: İnsan Yay., 2015.ÇEKER, Orhan. Tasavvufî Meselelere Fıkhî Bakış. İstanbul: Rihle Yay., Ts. DEMİRLİ, Ekrem. “Zahirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (2007).DEMİRLİ, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan, İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.EBU ABDURRAHMAN, Sülemi, Tabakâtu’s-Sûfiyye, Kahire: 1969.FERİDÜDDİN, Attâr. Pendnâme, Çev. Mehmet Nuri Gençosman. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.GAZÂLÎ, Muhammed. el-Munkızu mine’d-Dalâl, 2. bs. Çev., Hilmi Güngör. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994. GAZÂLÎ, Muhammed. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.HATİB, Bağdâdî. İktidâu İlmi’l-Amel. tahkik: Muhammed Nâsıruddîn el-Bânî, 5. bs., Bağdat-Şam: el-Mektebu’l-İslâmî, 1984.HOCAOĞLU, Mustafa. “Okuma ve Anlama Üzerine: Kur’an Tilâvetiyle ilgili Bazı Kavram ve Rivayetlerin Değerlendirilmesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c.12 (2), 2012, 207-235.İBN ARABÎ, Muhyiddin. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, haz. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.İBN HALDUN, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Şifâu’s-Sâil. 2. bs., Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1984.İMAM RABBANÎ, Ahmed Serhendî. Mektûbât, İstanbul, Fazilet Neşr., ts. KANNÛCÎ, Sadîk b. Hasan. Ebcedu’l-Ulûm. 3. Cilt. Beyrut: 1978. KARAMAN, Hayreddin. “Fıkıh” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. KARA, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 3. bs. İstanbul: Dergah Yayınları, 1995.KEFEVÎ, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü A’lâmi’l-Ahyâr min Fukahâi Mezhebi’n-Nûmâni’l-Muhtâr. Râgıp Paşa Yazma Eser Kütüphânesi, nr. 104.KILIÇ, Hulusi, “İştikak” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.KOCA, Ferhat. “Osmanlılar dönemi Fıkıh-Tasavvuf ilişkisi: Fakılar ile Sofular mücadelesinin Tarihî Serüveni.” (Konur 1998 Ekim-Aralık) Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002). KONUR, Himmet, “Şeriat ve Tasavvuf”, İslâmiyât 4/1 (1998 Ekim-Aralık). KORKUT, Ramazan. “Hâlidî Tasavvuf Geleneğinde Fıkıh ve Tasavvuf İlişkisi (Seyda Muhammed Emin el-Hayderî Medresesi Örneği)”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 53, 2017.KÖKSAL, İsmail. “Fıkıh ve Tasavvuf İlişkisi.” Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2, 1999 Aralık. KÖSE, Saffet. “Hukuk mu Ahlak mı? –İslam Nokta-i Nazarından Din-Ahlak-Hukuk İlişkisi Bağlamında Bir İnceleme-” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 17 Yıl:2011.KUŞEYRÎ, Abdulkerim. Risâle. Haz., Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.KUŞEYRÎ, Ebu’l-Kâsım. er-Risâletu’l-Kuşeyriyye, tahkik: ‘Abdulhalîm Mahmûd, Mahmûd b. eş-Şerîf. Kahire: Dâru’ş-Şa‘b, 1989.MEKKÎ, Ebû Tâlib. Kûtu’l-Kulûb fî Mu‘âmeleti’l-Mahbûb, 2. bs. Beyrut: Dâru Sâdir, 2010.MEKKÎ, Ebû Tâlib. Kûtü’l-Kulûb, Kalplerin Azığı, 2. bs. Çev., Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.MEVLÂNÂ, Celâleddin, Mesnevî, terc. Şefik Can, 14. bs. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.ÖGKE, Ahmed. “İzz b. Abdisselâm’da Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi.” Dînî Araştırmalar 18/7 (2004). ÖNGÖREN, Reşat. “Osmanlı’da Sufîlerin Farklı Toplum Kesimleriyle İlişki Tarzları.” İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999).ÖZEL, Ahmet. “Kefevî, Mahmud b. Süleyman.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25. Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2002.REİS, Bedriye. Gazâlî’de Ahlak-Marifet İlişkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2011. SEKKAKÎ, Yusuf b. Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-Ulum, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.SERRÂC, Ebû Nasr Tûsî. el-Luma‘. tahkik: ‘Abdulhalîm Mahmûd, Tâhâ ‘Abdulbâkî Surûr. Mısır ve Bağdat: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîse ve Mektebetu’l-Musennâ, 1960.SERRÂC, Ebû Nasr Tûsî. el-Luma‘, İslam Tasavvufu. Çev., Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yay., 1996.ES-SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman. Tabakâtu’s-Sûfiyye. Kahire: 1969.ŞÂFİÎ, Muhammed b. İdris. Divan-ı İmam Şafiî. Cem- Tahkîk-Ta’lîk: Ahmed Ahmed Şitevî. Mısır: Daru’l-Ğadi’l-Cedîd, 2003. TİRMİZÎ, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünen-i Tirmizî, I-V, Beyrut, 1938.TÜRK, İdris. “Tasavvuf Düşüncesinde İbadetlerin İç Anlamı.” Basılmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2009.ULUDAĞ, Süleyman. “Amel.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. ULUDAĞ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.ULUDAĞ, Süleyman. Hayata Sûfî Gözüyle Bakmak. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.ZERRÛK, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. Ahmed el-Fâsî el-Burnusî. Kavâ‘idu’t-Tasavvuf, 2. bs., tahkik: ‘Abdulmecîd Hayâlî. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.ZERRÛK, Ahmed. Tasavvufun Esasları. Çev., Muhammed Uysal. İstanbul: Endülüs Kitap, 2011.