İsmâiliyye’nin İslam Dışı Kökenine Dair Eşʻarî İddialar

Yıl 2020, Cilt: 17 Sayı: 17, 241 - 278, 30.06.2020

Ümüt Toru

Öz

İsmâiliyye mezhebi, hicrî ikinci asrın sonlarında Irak bölgesinde ortaya çıktı. Yaklaşık bir asır boyunca gizlice yürütülen davet faaliyetleri, mezhebin Irak, Horasan, Maverâünnehir, Bahreyn, Yemen ve Kuzey Afrika bölgelerinde yayılmasını sağladı. 3. (10.) asırda Fâtımîler Devleti’nin kurulması ise mezhebin tarihinde bir dönüm noktası oldu. Zira İsmâiliyye, tarihinde ilk defa resmî bir devlet desteğine kavuşmuştu. Ne var ki bu devletin etkinlik alanı ilk dönemlerde sadece Kuzey Afrika ile sınırlıydı. Muhtemelen bu yüzden Ebü’l-Hasan el-Eşʻarî, onunla ilgili sadece özet bilgiler vermekle iktifa etti. 4. (11.) asrın ikinci yarısına gelindiğinde ise Fâtımîler, önemli bir siyasal rakip konumuna geldi. Mesela çoğunlukla Sünnîlerin yaşadığı Mısır’ı ve akabinde Suriye’yi fethetmeyi başarmışlardı. Onun bu hızlı yükselişi ile birlikte muhaliflerinin İsmâiliyye söylemi de çok olumsuz bir hal almaya başladı. Mesela Abbâsî halifesi Kâdir Billah, 402/1012 yılında bir bildiri yayınlayarak onların Deysânî bir kökenden geldiğini iddia etti. Yaklaşık aynı dönemde yaşayan Abdülkâhir el-Bağdâdî ise bir adım daha ileri gidip onların Dehrî (Materyalist) olduğunu ileri sürdü. Bağdâdî sonrası süreçte Nizâmülmülk, Gazzâlî ve Fahreddin er-Râzî de benzer iddiaları devam ettirdi.

Anahtar Kelimeler

İsmâiliyye, Karmatîlik, Fâtımîler, Ebü’l-Hasan el-Eşʻarî, Bağdadi, Gazzâlî, Razi, Hasan Sabbah

Asʻharite Claims on the Non-Islamic Origin of Ismāʻīlism

Öz

Ismā‘īlism appeared in the Iraqi region at the end of the second century. Through the activities of secret da‘wah carried out for almost a century, the sect has spread in Iraq, Khorasan, Mawarannahr, Bahrain, Yemen and North Africa. The establishment of the Fatimid Caliphate in the 3th/10th century was a turning point in the history of the sect because the first time in its history, Ismā‘īlism gained an official state support. However, in the early periods, the sovereignty of this state was limited to North Africa. By the second half of the 4th (11th) century, the Fatimids became an important political rival to the Abbasids. They managed to conquer Egypt, where Sunnis lived mostly, and then Syria. With this rapid rise, its opponents' discourse of Ismā‘īlism began to become very negative. For example, al-Qādir Billāh, the Abbasid caliph, issued a manifesto in 402/1012 and claimed that they came from Daysan b. Sa‘id al-Khurrami. Abd al-Kahir al-Baghdadi, who lived in the same period with him, went one step further and claimed that they were Dahri (Materialist). In the post-Baghdadi period, Nizam al-Mulk, Gazzâlî and Fahruddin al-Râzî continued similar claims. In this article we will focus on these scholars’ claims on the non-Islamic origin of Ismā‘īlism and try to analyze historical and religious background of these discourse.

Anahtar Kelimeler

Isma'ilism, Ash'arism, Qarmatism, Fatimids, Abd al-Kāhir al-Baghdādi, Abu al-Hasan al-Ash‘ari, Nizām al-Mulk

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. “Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/441-447. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Ahatlı, Erdinç. “Rivayetler ile Hadis Usülü ve Tarihinin Bazı Meselelerinin Anlaşılmasında Anakronizm Sorunu”. Günümüzde Sünnetin Anlaşılması (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri) (Bursa: y.y., 29-30 Mayıs 2004), 253-254.
• Aktay, Yasin. Tarih Bozumu (Tarih Sosyolojisi Denemeleri). İstanbul: Açılım Kitap, 2013.
• Ateş, Ahmed. “Gazâlî’nin Bâtınîler’in Belini Kıran Delilleri (Kitâb Kavâsım al-Bâtıniya)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1-2 (1954), 23-44.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2009.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Avcu, Ali. Horasan-Maverâünnehir’de İsmâilîlik. Ankara: Asitan Yayınları, 2014.
• Azamat, Nihat. “Nâsır-ı Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/395-397. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dârü’lma‘ârif, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. Kitâbu’l-Milel ve’n-nihal. Thk. Albert Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1986.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. Thk. Muhammed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2002.
• Biçer, Bekir. “Kuruluş Devrinde Nizamiye Medreselerinin Müderrisleri”. Tarih Okulu Dergisi 6/16 (2013), 263-287.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Davet”. İLAM (Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı İlmi Araştırmalar Merkezi) Araştırma Dergisi 3/1 (1998), 9-36.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İsmâilîler’e Atfedilen ‘Dokuz Aşamalı Da‘vet Süreci’ Üzerine Bir İnceleme”. İLAM (Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı İlmi Araştırmalar Merkezi) Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 35-49.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Daftary, Ferhad. “Gazzâlî ve İsmâiliyye”. Farsça’dan çev. Nâim Döner. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 8/1 (2016), 526-544.
• Daftary, Ferhad. “Kirmânî, Hamîdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/63-64. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Daftary, Ferhad. İsmâilîler (Tarihleri ve Öğretileri). Çev. Erdal Toprak. Ankara: Doruk Yayınları, 2002.
• Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ubeydullah. “Beyânü’l-Edyân’ın Üçüncü ve Dördüncü Bölümlerinin Çevirisi”. Farsça Yazılmış İlk Makâlât Eseri: Beyânu’l-Edyân der Şerh-i Edyân ve Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî. Çev. Doğan Kaplan. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6/1 (2013), 64-91.
• Ekinci, Abdullah. “Orta Çağ İslam Dünyasında İhanetler ve Suikastler: İsma’ili, Karmati ve Nizari Gruplar”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/36 (2016), 30-50.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdülkâhir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Çevirenin Önsözü”. Mezhepler Arasındaki Farklar. Yazar: Abdülkâhir Bağdâdî. Çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Florama, Giovanni. Gnostisizm Tarihi. Çev. Selma A. Baş - Bilal Baş. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâihu’l-Bâtıniyye. Thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: ed-Dâru’l-kavmiyye li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Munkızu mine’d-dalâl. Çev. Yahya el-Abbasi. Adıyaman: Sey-Tac Yayınları, 2000.
• Gömbeyaz, Kadir. Makâlât Geleneğinde İmam Eş‘arî. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005.
• Gündüz, Şinasi. “Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu. 61-73. Malatya: 25-27 Mayıs 2012.
• Gündüz, Şinasi. Sâbiîler: Son Gnostikler. Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan. Tebyînü kizbi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1984.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Şühbe, Ebu Bekir b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’ş-Şâfiiyye. Thk. Abülalîm Hân. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. 19 Cilt. Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İmâdu’d-Dîn Ebü’l-Hasan. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1997.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman Ebu Amr. Tabakâtu’l-fukahâi’ş-Şâfi‘iyye. Thk. Muhyiddin Ali Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâm, 1992.
• İlhan, Avni. “Ebû Ya’kûb es-Sicistânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/252-253. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• İsferâyinî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciyeti an fıraki’l-hâlikîn. Kahire: Matbaatu’l-envâr, 1940.
• Ivanow, Wladimir. The Rise of Fatimids. London: Oxford University Press, 1942.
• Hammâdî, Muhammed b. Mâlik el-Yemenî. Keşfü Esrâri’l-Bâtıniyye ve Ahbâru’l-Karâmita. Thk. Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Ekva‘. Sana‘â: Merkezü’l-dirâsât ve’l-Buhûs el-Yemenî, 1994.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcabbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Tesbîtü delâili’n-nübüvve. Çev. M. Şerif Eroğlu – Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kaplan, Doğan. “Farsça Yazılmış İlk Makâlât Eseri: Beyânu’l-Edyân der Şerh-i Edyân ve Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6/1 (2013), 45-91.
• Karlıağa, Bekir. “Gazzâlî (Eserleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/518-533. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Kummî - Nevbahtî. Şiî Fırkalar. Çev. Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâfî. 8 Cilt. Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1946.
• Laoust, Henry. İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı – Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Lewinstein, Keith. Studies in İslamic Heresiography: The Khawaric in Two Fıraq Traditions. Degree of Doctor of Philosophy, Faculty Of Princeton University in Candidacy, 1989. Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. İttiâzu’l-hunefâi bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîni’l-hulefâi. Thk. Cemâluddîn eş-Şeyâl (1. cilt) - M. Hilmi Muhammed Ahmed (2.-3. cilt). 3 Cilt. Kâhire: el-Meclisü’l-a‘lâ li-şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan b. Ali. et-Tenbîh ve’l-işrâf. Thk. Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kâhire: Mektebetü’ş-şarki’l-İslâmiyye, 1938.
• Necâşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbâs. Fihristü esmâi musannifeyi’ş-Şîa bi’el-meşhûr bi-ricâli’n-necâşî. Beyrut: Şeriketü’l-a’lemî li’l-matbûât, 2010.
• Nevbahtî, Hasan b. Musa– Kummî, Sa‘d b. Abdullah. Fıraku’ş-Şî‘a. Kâhire: Dâru’r-Reşâd, 1992.
• Nizâmülmülk, Ebû Ali Hasan et-Tûsî. Siyâset-Nâme. Çev. Mehmet Taha Ayar. b.y: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvehhâb b. Muhammed Şihâbuddîn. Nihâyetü’l-ereb fî fünûn’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2002.
• Ocak, Ahmet. “Bir Terör Örgütü Olarak Bâtınîlik ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dinî Araştırmalar 7/20 (2004), 163-178.
• Okumuşlar, Muhiddin. “Ehli Sünnetin Kurumlaşmasında Nizamiye Medreselerinin Etkisi”. Marife 8/1 (2008), 137-148.
• Öz, Mustafa. “Ubeydullah el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/23-25. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/390-391. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Özen, Şükrü. “Nu‘mân b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/237-240. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Öztürk, İ. Hakkı. “Tarih Öğretiminde Anakronizm Sorunu: Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitaplarındaki Kurgusal Metinler Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi 2/1 (2011), 37-58.
• Râzî, Fahredddin. İ‘tikâdâtu fıraḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Thk. Muhammed el-Mutasım Billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi'l-‘Arabî, 1986.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Devletü’s-Salâcika. Kahire: Müessesetü ikra, 2006.
• Seyyid, Eymen Fuad. “Fâtımîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Sübkî, Tacuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb b. Ali b. Abdi’l-Kâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhi - Abdul-Fettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1964.
• Tan, Muzaffer. İsmaliliğin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Tan, Muzaffer. “Horasan ve Meverâünnehir’de İlk İsmâilî Faaliyetler”. Dinî Araştırmalar 10/30 (2007): 55-73.
• Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmâilîlik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2012), 111-145.
• Tan, Muzaffer. “İsmâilî Davet: Sosyo-Politik Gelişim Süreci”. Dinî Araştırmalar 18/47 (2015), 79-45.
• Tomar, Cengiz. “Suriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/545-550. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Toru, Ümüt. Eş‘arî Makâlât Geleneğinde İmâmiyye Algısı. Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2017.
• Toru, Ümüt. “Teşekkül Sürecinde Muhalif Mezheplerin İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Algısı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 12/1 (2019), 43-75.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. el-Emâlî. Thk. Kısmu’d-dirâsâti’l-İslâmiyye. Kum: Dâru’s-sekâfe, 1993.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. E. Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-To İlahiyat, 2001.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ b. Muhammed el-Hüseynî. Tâcu’l-arûs min-cevâhiri’l-kâmûs. b.y.: Dâru’l-hidâye, ts.