Ebû Ali El-Cübbâî’nin Kitâbü’l-Makâlât Adlı Eserinde Kelamî Ekollere Bakışının Değerlendirilmesi

Yıl 2020, Sayı: 18, 41 - 69, 31.12.2020

Mehmet Tözluyurt

Öz

Kur’an, inanan insanların hem kendi aralarında hem de başka din mensuplarıyla iletişiminde ne tür bir üslup takınması gerektiğinin ipuçlarını ortaya koymuştur. Özellikle dinî konuların tartışılmasında kullanılacak üslubun, bir yandan sosyal barışın ve huzurun sağlanmasında, diğer yandan dinî konuların doğru bir şekilde anlaşılmasında olumlu katkı sunacağı muhakkaktır. Ancak gerek bir ırka mensubiyet gerekse fikrî taraftarlık Müslüman bireylerin üslubunu olumsuz etkilemiştir. Bu durum geçmişte olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir. Bir dönem zulme maruz kalanlar, şartlar kendi lehlerine döndüğünde taraf olarak konumlandırdığı kimselere karşı farklı bir üslup sergilemektedir. İnananlardan beklenen, başkalarına gösterilmesi gereken saygı ve hoşgörüyü, “yumuşak ve hikmetli söz söyleme” üslubunu kendi din mensuplarına da göstermeleridir. Bu çalışmada sosyal çalkantıların en yoğun olduğu mihne sonrası dönemin önemli âlimlerinden olan, züht ve takvasıyla bilinen Mu‘tezilî Ebû Ali Muhammed b. Abdilvehhâb b. Sellâm el-Cübbâî’nin (öl. 303/916) ekollere karşı kullandığı üslubun ne olduğu değerlendirilmektedir. Makalede ayrıca dinî konulardaki üslup sorununun yalnızca ilmî yöntemlerle çözüme kavuşturulacağının önemi üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebû Ali el-Cübbâî, Üslup, Mihne, Mevâlî, Irk, Siyaset, Kelam

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “Müslüman Geleneğinde Önemli Kırılma Noktaları”. Dini Düşüncede Gelenek, Dönüşüm ve Gelecek. edt. Ş. Ali Düzgün. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Ali Bû Mulham. fi’l-Uslûbi’l-Edebî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 1968.
• Altıntaş, Ramazan. “Haşviyye’nin Doğuşu ve Kelamî Görüşleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1999), 57-100.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Kitâbü’l-Milel ve’n-Niḥal. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1986.
• Belba’, Abdülhakîm. en-Nesru’l-Fennî ve Eseru’l-Câhız fîhî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1975.
• Bolelli, Nusreddin. Belağat. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Halku Ef’âli İ’bâd. Beyrut: yy., 1984.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Bulut, Zübeyir. “Karşı Mihne Uygulamaları ve Er-Risaleti’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı), Kelam Araştırmaları Dergisi, 15 (2017), 1, 75-110.
• Câbirî, Muhammed Âbid. el-Musakkafûn fi’l-Hadâreti’l-Arabî. Beyrut: Merkezü Diraseti’l-Vahdeti’l-Arabiyyeti, 2000.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Mecmû’u Resâi’l-Câhız. Mısır: yy., 1979.
• Cübbaî, Ebû Ali Muhammed b. Abdilvehhâb b. Sellâm. Kitâbü’l-Makâlât. thk. Özkan Şimşek. A. İskender Sarıca ve Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdilazîz. el-Vasâta beyne’l-Mütenebbî ve Husûmihî. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: yy., ty.
• Divlekçi, Celalettin. Anlam-Üslup Bağlamında Kur’ân’ın Üslup Analizi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Ebû Hanife, Risâletü Ebî Hanîfe ilâ ‘Usmâne’l-Bettî. (İmâm-ı Azam’ın Beş Eseri ile birlikte). haz. Mustafa Öz, 7. Baskı. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2011.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Kefevî. el-Kulliyât Mu’cem fi’l-Mustalahâti ve’l-furûki’l-Luğaviyye. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Faysalü’t-Tefrika beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka. çev. Süleyman Uludağ, 4. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Hamevî, Şihâbeddîn Ya’kut b. Abdullah. Mu’cemü’l-Üdebâ. Mısır: yy., 1924.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru‘l-Belâğa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târî. Beyrut: yy., ty.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-Red a’lâ ibni’r-Râvendiyye’l-Mülhid. thk. Muhammed Hicazi. Kahire: yy., 1988.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. Câmiu Beyâni’l-Ilm ve Fadlih. Riyad: yy, 1994.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tebyînü Kezibi’l-Müfterî. Dımeşk: h. 1347.
• İbn Cevzî, Ebü’l-Ferec. Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Beyrut 1977.
• İbn Ebî Hatim Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. Kitâbü’l-Cerh ve’t-Ta’dîl. Beyrut: yy., 1925.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. byy: yy., ty.
• İbn Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-Emel. nşr. T. W. Arnold. Haydarâbâd: h. 1316.
• İbn Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Beyrut: yy., 1961.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. Kitâbü’l-Fihrist. byy: yy, ty.
• İbnü’l-Esîr. el-Meselü’s-Sâir. thk. Muhammed Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İşcan, M. Zeki. Selefilik. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Kâdî Abdülcabbâr, Abdullah b. Ebü’l-Hüseyin el-Hemedânî. Fadlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: yy., 1974.
• Kâdî Abdülcabbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kazan, Ramazan. Edebî Üslûp Açısından Hadis Metinleri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Kerîmî, Hasen Saîd. Kavlün alâ Kavl. Beyrut: Dâr Lübnan li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1975.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelam Sistemi. 2. Baskı. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Köknel, Özcan. Kişilik. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınları, ty.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bid’a. thk. Saîdü’d-Dîn el-Meydânî. (Riyad: yy., 1994.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hüseyn b. Ali el-Hüzelî. Mürûcü’z-Zeheb. Beyrut: yy., ty.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1955.
• Neşşâr, Ali Sami. Neş’etü Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm. Kahire: yy., 1968.
• Öztürk, Halil. “Kelâmî Fırkaların Tenkidinde Dil ve Üslûp: Abdülkâhir el-Bağdâdî Örneği”. I. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu “Din, Dil ve İletişim”, 10-12 Ekim 2019, Eskişehir, 541-553.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ty.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emir Ali Mehna. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife: 1993.
• Şeyh Sâduk. Risâletü’l-İ‘tikâdâti’l-İmâmiyye. çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: AÜİF Yayınları, 1978.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’l-Rusül ve’l-Mülûk. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Ma’rife, 1966.
• Uludağ, Süleyman. İslam Düşüncesinin Yapısı. 9. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Uslu, Recep. “Hûzistan”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988, 18/436-439.
• Vehbe, Mecdî ve Mühendis, Kâmil. Mu’cemü‘l-Mustalahâti‘l-Arabiyye fi‘l-Lüğati ve‘l-Edeb. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1979.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Yılmaz, Orhan. Rivayetlerde Hz. Ali. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü‘l-İrfân fî Ulûmil-Kur’ân. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1943.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ty.