Şeyh Bedreddin Simâvî’nin Vâridât Adlı Eseri Bağlamında Kelâmî Görüşleri

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 19, 225 - 254, 30.06.2021

Süleyman Çam

https://doi.org/10.51553/bozifder.885050

Öz

Türk sosyal ve siyasal olayları içinde önemli bir yeri olan Şeyh Bedreddin Simâvî (ö. 823/1420), XIV. ile XV. yüzyıllarda yaşamış, önemli fıkıhçı ve sûfilerden biridir. Vahdet-i vücûd fikrini savunan Şeyh Bedreddin’in, âsî ve bürokratik bir kimliği vardır. Şeyh Bedreddin, fıkıh ve tasavvuf alanında temayüz etmiş bir âlimdir. Ancak adının karıştığı isyanlar nedeniyle ilmî kişiliği yeterince ele alınamamış, dolayısıyla da onun aktivist kişiliği ön plana çıkmıştır. Diğer taraftan Şeyh Bedreddin, İslâm inancına getirdiği farklı yorumlardan dolayı dikkatleri üzerine çekmiştir. Şeyh Bedreddin’in Tefsir, Fıkıh, Nahiv ve Tasavvuf gibi alanlarda birçok eseri bulunmaktadır. Vâridât adlı eseri ise Tasavvuf literatüründe en çok tartışılan kitaplar arasında yer almaktadır. Bu eserde kelâmî görüşlerini dile getiren Şeyh Bedreddin, insanların itikatlarını bozduğu, özellikle de kıyamet ve cismanî haşrı inkâr ettiği gerekçesiyle Osmanlı uleması tarafından ciddi eleştirilere maruz kalmış ve zındıklıkla itham edilmiştir. Bu çalışmanın amacı, Şeyh Bedreddin’in, Vâridât adlı eseri bağlamında kelâmî görüşlerini tespit etmektir. Bu çalışmada Şeyh Bedreddin’in Vâridât’ını, vahdet-i vücûd anlayışıyla yazdığı, mutlak varlık, âhiret, melek, cin, şeytan, cennet, cehennem gibi vb. kelâmî konuları âyet ve hadisler bağlamında farklı bir bakış açıyla yorumladığı ve zamanla İslâm inancının dışına çıkan bâtınî fikirlere sahip bir duruş sergilediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Şeyh Bedreddin, Vâridât, Bâtınî, Kıyamet, Cennet

The Theological Wiews of Sheikh Bedreddin Simāwī in the Context of his Work Named Wāridāt

Öz

Sheikh Bedreddin Simāwī (d. 823/1420), who has an important place in Turkish social and political events, XIV. and XV. He is one of the important fiqh scholars and Sufi who lived in the centuries. Sheikh Bedreddin, who defends the idea of, waḥdat al-wujūd has a rebellious and bureaucratic identity. Although Sheikh Bedreddin was a distinguished scholar in the field of fiqh and Sufism, his scientific personality could not be adequately addressed due to the rebellions in which his name was involved, so his activist personality came to the fore. But, Sheikh Bedreddin attracted attention due to the different interpretations he brought to the Islamic belief. Sheikh Bedreddin has many works in areas such as Tafsir, Fiqh, Nahiv and Sufism. His work named Wāridāt is among the most discussed books in Sufism literature. In this work, Sheikh Bedreddin, who voiced his theological views, was criticized by the Ottoman scholars on the grounds that he broke people's beliefs, especially denied doomsday and resentment, and was accused of being atrocious. The purpose of this study is to determine the theological views of Sheikh Bedreddin in the context of his work named Wāridāt. In this study, Sheikh Bedreddin wrote his Wāridāt with the understanding of waḥdat al-wujūd, such as absolute existence, hereafter, angel, jinn, devil, heaven, hell, etc. It was determined that he interpreted theological issues in the context of verses and hadiths with a different perspective and displayed a stance with innate ideas that went beyond the belief of Islam over time.

Anahtar Kelimeler

Theology, Sheikh Bedreddin, Varidat, İnternal, Resurrection, Heaven.

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Kısâs-ı enbiyâ ve tevârih-i hulefâ (Peygamberler ve Halifeler Tarihi). sad. Metin Muhsin Bozkurt. 2 Cilt. İstanbul: Çile Yayınları, ts.
• Aşkar, Mustafa. “Şeyh Bedreddin’in Vâridât’ı ve Şeyh Muhyiddin Yavsî’nin Şerhi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1 (Nisan 1998), 447-451.
• Ateş, Süleyman. İşarî Tefsir Okulu Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Azamat, Nihat. “Melekût”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29/47-48. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Ceyhan, Semih. “Tecellî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 40/241-243. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ceyhan, Semih-Koç Muhammed Akif. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şeyh Bedreddin Vâridât’ı: Bir Literatür Denemesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/31-32 (Mart 2018), 233-331. Çelebi, İlyas. “Îsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/472-473. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn. haz. Şerafeddin Yaltkaya-Rıfat Bilge. 2 Cilt. Ankara: Maârif Matbaası, 1941.
• Danışmend, İsmail Hami. Tarihi Hakikatler. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1979.
• Dindar, Bilal. “Bedreddin Simâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 5/331-334. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Şeyhulislam Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitapevi, 1972.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Şeyh Bedreddin: Vâridât. İstanbul: Derin Yayınları, 2014.
• Fatiş, Emrullah. “Gazâlî ve İbn Sînâ’nın Cismanî Haşre Yaklaşımı”. Kelâm Araştırmaları Dergisi (Kader) 12/2 (Ağustos 2014), 147-170.
• Gelibolulu, Mustafa Âlî. Kitâbü’t-târîh-i künhü’l-ahbâr. haz. Ahmed Uğur vd. 5 Cilt. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. İstanbul: Eti Yayınevi, 1966.
• Gümüş, Sadreddin. “Seyyid Şerîf Cürcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hacıismailoğlu, Muhammed İnsan. “Şeyh Bedreddin (1420)”. Müslümanların Engizisyonu-1 Ölümcül Kovuşturmalar. ed. Mehmet Azimli. 240-246. İstanbul: Mana Yayınları, 2. Baskı, 2019.
• Hakîm, Suâd el- İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fusûsu’l-hikem tercüme ve şerhi. çev. ve şrh. Ahmed Avni Konuk. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbrahim Hakkı Konyalı. “Stalin’in Şeyhi Bedreddin Simâvî”. Tarih Hazinesi Dergisi 1/1 (15 Kasım 1950), 3-7.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• İzmirli, İsmail Hakkı. İslâm’da Felsefe Akımları. haz. N. Ahmet Özalp. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 1995.
• Kaplan, Abdurrahim. “İşârî Tefsir Geleneğinde Coğrafî Unsurların Yorumlanması: el-Baḥrü’l-Medîd Örneği”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 14/27 (Ocak 2021), 129-154.
• Kaygusuz, Bezmi Nusret. Şeyh Bedreddin. İstanbul: İleri Yayınları, 2005.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 32. Basım, 2020.
• Korkmaz, Esat. Şeyh Bedreddin ve Vâridât. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınları, 2007.
• Kozan, Ali. “Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin’e İzafe Edilen Bir Risâle: Risâle-i Bedreddin”. History Studies Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2/3 (2010), 245-255.
• Kozan, Ali. Şeyh Bedreddin ve Düşünce Tarihimizdeki Yeri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-hanefiyye maa't-ta'likatü's-seniyye ̒ale'l-fevâidi'l-behiyye. tsh. Muhammed Bedreddin Ebû Firas en-Na’sânî. Mısır: Matbaâtü’s-Saâdet, 1324/1906.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 12. Basım, 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. çev. Bekir Topaloğlu-Yusuf Şevki Yavuz. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. ve şrh. Mustafa Kasadar. İstanbul: Ravza Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Mu’temid. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Nur, Seyyid Muhammed. Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Vâridât Şerhi. haz. M. Sadettin Bilginer-H. Mustafa Varlı. İstanbul: Esma Yayınları, 1994.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûreddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu, İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 19. Basım, 2020.
• Simâvî, Şeyh Bedreddin. Vâridât. haz. Vecihi Timuroğlu. Ankara: Türkiye Yazıları Yayınları, 1979.
• Tabakoğlu, Mehmet. “Nûreddinzâde’nin Bedreddin Simâvî’nin Vâridât’ına Yönelttiği Eleştiriler”. Toplum Bilimleri Dergisi 10/20 (Temmuz 2016), 117-134.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. eş-Şakâiku’n-numâniyye ve zeyilleri. nşr. Abdülkadir Özcan. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Teftâzânî, Sa’düdîn Mesûd b. Fahriddîn Ömer b. Buhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb,1419 /1998.
• Teftâzânî, Sa’düdîn Mesûd b. Fahriddîn Ömer b. Buhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Akâid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Türcan, Galip. Kur’an’da Ahiret İnancı. Ankara: Aziz Andaç Yayınları, 2006.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Müellifleri. 6 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin. Simavne Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. haz. İsmail Aka, Mustafa Demir. İstanbul: Temel Yayınları, 2001.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin. Simavne Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. haz. Hamit Er. İstanbul: Kitapevi, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevkî. “Kıyamet Alâmetleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25/522-525. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yelkenci, Raif. “Şeyh Bedreddin”. Tarih Dünyası 2/18 (31 Aralık 1950), 752-754.
• Yener, Cemil. Şeyh Bedreddin ve Vâridât. İstanbul: Elif Yayınları, 1970.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Azîz Mahmûd Hüdâyî Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: Erkam Yayınları, 1991.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celveyiyye Tarîkatı. İstanbul: Erkam Yayınları, 1999.
• Ziriklî, Hayreddin ez-. el-‘Âlâm: Kâmûsü terâcîm li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-̒İlmi li’l-Melâyîn,1389/1969.