Tahāwī’s Concept of Naẓar and Scope in the Context of Kalām Arguments on Usul al-fıkh in the Formation Period

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 20, 229 - 251, 31.12.2021

Fatma Hazar

https://doi.org/10.51553/bozifder.996710

Öz

Many concepts in the field of kalām are applied in uṣūl al-fiqh. Especially in the first centuries, it is known that the uṣūl al-fiqh and the field of kalām were intertwined and that there were some common problem areas. The relation between kalām - uṣūl al-fiqh can be seen more clearly in the formation of the subjects and concepts of uṣūl al-fiqh. One of these concepts, naẓar, is the most basic method used in the context of legal reasoning. In this study, the use of the concept in third-century hijrī is tried to be handled through al-Ṭaḥāwī. Although Tahāwī generally uses the concept of naẓar with qiyās, it is seen that the naẓar has a more general scope than the qiyās. It is understood that naẓar is seen by Tahāwī labeled as an umbrella concept and method that includes all thought processes. All of the different types of qiyās included by Tahāwī and other legal reasoning methods such as ra‘y, istinbāṭ, istikhrāj, ijtihād were evaluated within the scope of the naẓar. Applying the term naẓar shows that concepts and terms are formed in a process and that the boundaries of the uṣūl al-fiqh - kalām disciplines were flexible.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Kalam, Nazar, Tahawi, Legal Reasoning

Usûl-i Fıkıh’ta Kullanımı Açısından Tahâvî’de Nazar Kavramı ve Mâhiyeti

Öz

Kelâm alanındaki pek çok kavram usûl-i fıkıhta kullanılmıştır. Özellikle ilk asırlarda usûl-i fıkıh ile kelâm alanının iç içe olduğu, bazı ortak problem alanlarının varlığı bilinmektedir. Kelâm-usûl-i fıkıh ilişkisi, usûl-i fıkıh konu ve kavramlarının teşekkülünde daha net bir şekilde görülmektedir. Bu kavramlardan biri olan nazar, aklî istidlâller bağlamında başvurulan en temel metottur. Bu çalışmada, söz konusu kavramın hicrî üçüncü asırdaki kullanımı, Tahâvî (öl. 321/933) örneğinde ele alınmaya çalışılmıştır. Debûsî’den itibaren bazı kelâmî konu ve kavramların usûl-i fıkıhtan ayıklandığı düşünüldüğünde fıkhın teşekkül sürecinde yaşamış bir fakih olan Tahâvî’nin o dönemde daha çok kelâmcıların kullandığı bir kavram olan nazarı kullanımı önem kazanmaktadır. Tahâvî nazar kavramını genellikle kıyasla birlikte kullansa da onun usûl anlayışında nazarın kıyastan daha genel bir kapsamı olduğu görülmektedir. Nazarın Tahâvî tarafından, tüm düşünce süreçlerini içeren şemsiye bir kavram ve yöntem olarak görüldüğü anlaşılmaktadır. Tahâvî’nin eserlerinde yer verdiği farklı kıyas türleri ile re’y, istinbât, istihrâc, ictihâd gibi diğer akıl yürütme yöntemlerinin tamamı, nazar kapsamında değerlendirilmiştir. Nazarın bu kullanımı, kavram ve terimlerin bir süreç içinde oluştuğunu ve teşekkül döneminde usûl-i fıkıh-kelâm disiplinlerinin sınırlarının esnek olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Kelam, Nazar, Tahavi, Akli istidlal

Kaynakça

• Aslan, İbrahim. “Mutezile Kelamında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 151-176.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Bekdemir, Sezai. “Fıkıh Usulünde ‘Nazar’ Nazariyesi”. Turan-Sam Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi 11/41 (2019), 222-230. http://dx.doi.org/10.15189/1308-8041
• Boer, Tj. de - Daiber, H. “Nazar”. Encyclopedia of Islam. ed. Clifford Edmund Bosworth. Leiden: Brill, 1995.
• Buhârî, Alauddin Abdilaziz b. Ahmed. Keşfu’l-esrâr an usûli fahri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Muhammed Mu’tasım Billah Bağdâdî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübü’l-Arabiyye, 3. Basım, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. el-Câmiu’s-sahîh. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Câbirî, Muhammed Abid. Arap İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayıncılık, 1999.
• Câbirî, Muhammed Abid. Arap-İslam Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi Yayıncılık, 2000.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu muhtasarı’t-Tahâvî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Cüveynî, İmamu’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim ed-Dîb. Doha, 1978.
• Cüveynî, İmamu’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavâtıu’l-edille fî usûli’l-itikâd. thk. Esad Temim. Beyrût: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1985.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Adnan el-Âlî. Beyrût: Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Ebu’l-Huseyin Basrî, Muhammed b. Ali. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Esâsu’l-kıyâs. thk. Fehd b. Muhammed. Riyâd: Şirketu’l-Ubeykan, 1993.
• Hallaq, Wael b. A History of Legal Islamic Legal Theories; an Introduction to Sunni Usûl al Fıqh. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Kadı Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl “en-nazar ve’l-meârif”. thk. İbrahim Medkûr. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Koşum, Adnan. “Akıl-Nakil Ayrışmasının Fıkhî Boyutları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (2008).
• Mâturîdî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Ebû Mansur. Te’vilâtu ehlü’s-sünne. thk. Baslum Mecdi. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Şafiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kâhire: Mektebetü Dârü’t-Türâs, 3., 2005.
• Yüce Kuran ve Açıklamalı-Yorumlu Meali. çev. Abdülkadir Şener vd. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Tibyân Yayıncılık, İzmir, 2016.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl (el-Ma’rûf bi’l-Mebsût). thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 5 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 1990.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Hucce alâ ehli’l-Medîne. thk. Mehdi Hasan el-Kilânî. 2 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 1971.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Sadettin Önal. 2 Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları - İSAM Yayınları, 1998.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zehra en-Neccâr - Muhammed Seyid Câd el-Hakk. 5 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 1994.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb Arnavut. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Yetkin, Hacer. Debûsî ve Usûl Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Ali eş-Şiri. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1994.