Sheikh Rizāeddin Ramzī and His Sharh al-Rumūzāt al-Jāmī

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 23, 121 - 157, 30.06.2023

Yusuf Yıldırım

https://doi.org/10.51553/bozifder.1261296

Öz

Molla ʿAbd al-Rahman Jāmī has achieved a superior success in literary sciences, perhaps even higher, in accordance with his deep knowledge in various sciences. Many of these works were translated into Turkish while he was still alive, and some of them were written with commentaries. However, his divans, in which he collected ghazals and qaṣīdas, were not as effective. He collected his poems that he wrote in three divans under the names of Fātihata'l-shabāb, Vāsitata'l-ikd and Khātemeta'l-hayāt. One of the effects of Molla Jāmī on Turkish literature is the visual of his basmala-containing poems, which are known to have important effects on the external appearance of the results of the basmala. In this article, the commentary made by a commentator named Sheikh Rizāeddin Ramzī will be introduced to the qaṣīda of Molla Jāmī on the basmala in his divan called Fātihat al- shabāb. Then translation of the text will be included. However, before that, Molla Jāmī’s deep and lasting influence on classical Turkish poetry will be evaluated in the context of translations, commentaries and naẓīrahs on his works. Then some evaluations will be made, although not detailed, about the formation and development of the tradition of basmala-containing poetry. There is almost no information about Rizāeddin Ramzī's life, except that he was a Rifaʽi sheikh in the last period of the Ottoman State. In the article, information, though insufficient, will be given about the identity of this unknown person, who is not mentioned in biographical sources, based on his works and some clues.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Litarature, Persian Literature, Sufi Literature, Sharh, Translation, Molla Jāmī

Şeyh Rızâeddîn Remzî ve Şerh-i Rumûzât-ı Câmî’si

Öz

Molla Abdurrahman Câmî çeşitli ilimlerdeki derin vukufuna denk, belki daha yüksek bir şekilde edebî ilimlerde de üstün bir başarı kaydetmiştir. Eserlerinin birçoğu daha hayatta iken Türkçeye tercüme edilmiş, bazılarına şerhler yazılmıştır. Gazel ve kasidelerini topladığı Fâtihatü’ş-şebâb, Vâsıtatü’l-ıkd ve Hâtimetü’l-hayât adlı üç divanı Türk edebiyatında aynı ölçüde etkili olamamıştır. Molla Câmî’nin Türk edebiyatı üzerindeki etkilerinden biri de besmelenâme türünün oluşmasında önemli katkısı olduğu bilinen besmele muhtevalı manzumeleri dolayısıyladır. Bu makalede Molla Câmî’nin Fâtihatü’ş-şebâb adlı divanında yer alan besmeleye dair bir kasidesine, Şeyh Rızâeddîn Remzî adlı bir şarih tarafından yapılan şerh tanıtılacak ve metnin çeviri yazısına yer verilecektir. Ancak bunun öncesinde Molla Câmî’nin klasik Türk şiiri üzerindeki derin ve kalıcı etkisi, eserlerine yapılmış tercüme, şerh ve nazireler bağlamında değerlendirilecek, ardından besmele muhtevalı şiir geleneğinin oluşması ve gelişmesindeki rolü hakkında detaylı olmayacak şekilde bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır. Osmanlının son döneminde bir Rıfâî şeyhi olması dışında Rızâeddîn Remzî’nin hayatı hakkında neredeyse hiçbir bilgi yoktur. Makalede, biyografik kaynaklarda bahsi geçmeyen bu meçhul zatın kim olduğu hususunda, kaleme aldığı eserlerinden ve bazı ipuçlarından hareketle -az olmakla birlikte- bazı bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Fars Edebiyatı, Tasavvuf Edebiyatı, Şerh, Tercüme, Molla Câmî

Kaynakça

• Algar, Hamid. Abdurrahman Câmî. çev. Abdullah Taha Orhan - Zeynep Hafsa Orhan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Bi̇lgi̇n, Emrah. “Türk-İslâm Edebiyatında Besmelenâme Türü ve Besmele İçerikli Metinlerin Tasnifine Dair Bir Deneme”. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/2 (2020), 87-117.
• Câmî, Abdurrahmân. Heft Evreng. haz. Âkâ-yı Murtezâ - Müderris Geylânî. Sa’dî, 1337.
• Ceylan, Ömür. Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Demirel, Şener. “Şeyh Rızaeddin Remzi er-Rifaî'nin Tasavvuf Dergisi'ndeki Mesnevi Şerhi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005), 591-629.
• Erbilî, M. Es’ad. Nefsini Bilen Rabbini Bilir. haz. Ercan Alkan. İstanbul: Hayykitap, 2011.
• er-Rıfâî, Şeyh Rızâeddîn Remzî. “Şerh-i Rumûzât I”. Tasavvuf 1/17 (Temmuz 1911), 3-5.
• er-Rıfâî, Şeyh Rızâeddîn Remzî. “Şerh-i Rumûzât II”. Tasavvuf Dergisi 1/18 (Temmuz 1911), 3-5.
• er-Rıfâî, Şeyh Rızâeddîn Remzî. “Şerh-i Rumûzât III”. Tasavvuf Dergisi 1/20 (Ağustos 1911), 6-7.
• er-Rıfâî, Şeyh Rızâeddîn Remzî. “Mesnevî-i Şerîf Şerhi”. Tasavvuf 1/20 (Ağustos 1911), 2-4.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 405-477.
• Gürgendereli, Müberra. Türkçe Mesnevilerde Besmele Şiirleri. İstanbul: Acar Bilgi Merkezi, 2010.
• İlhâmî. Tercüme-i Dîvân-ı Câmî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 367, 1a-165a vr.
• Karahan, Abdülkadir. “Câmî’nin Arba’îni ve Türkçe Tercümeleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 4/4 (Haziran 1952), 345-371.
• Karataş, Ahmet. “Abdurrahmân Câmî'nin ‘Kasîde-i Ferîde’sinin Tercüme ve Şerhi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18/1 (2017), 137-212.
• Kur’an-ı Kerim Meâli, çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Baskı, 2011.
• Kurtulmuş, Rıza. “Yûsuf u Züleyhâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kut, Günay. “Ali Şir Nevâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/449-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kut, Günay. “Lâmi’î Çelebi, Mahmûd b. Osmân”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 24 Ocak 2023. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lamii-celebi-mahmud-osman
• Lâhîcî, Abdürrezzâk. Dîvân-ı Feyyâz-ı Lâhîcî. tsh. Celîl Mesgernejâd. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Allâme Tabâtabâî, 1373.
• Mîr Dâmâd. Dîvân, İşrâk. tsh. Ahmed, Keremî. Tahran: İntişârât-ı Mâ, 1378.
• Necâtî, Hasan. Dîvân-ı Câmî Tercümesi. Kütahya: Zeytinoğlu Kütüphanesi, 315, 1b-130a vr.
• Okumuş, Ömer. “Câmî, Abdurrahmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/94-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Re’fet, Hâfız Sâlih. Şerh-i Kasîde-i Mevlânâ Câmî. İstanbul: Hadîka Matbaası, 1290.
• Remzî, Ahmed Rızâeddîn. Risâle Marifet en-Nefs Tercümesi. İstanbul: Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, 1072, 1a-10a.
• Rızâi, Hâşim. Dîvân-ı Kâmil-i Câmî. Tahran: İntişârât-ı Pîrûz, 1341.
• Safâ, Zebîhullah. Târîh-i Edebiyat der-Îrân. Tahran: İntişârât-ı Edîb, 1364.
• Sevgi, Ahmet. “Molla Câmî’nin Besmele Şerhi ve Türk Edebiyatına Tesirleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (1999), 1-50.
• Seyyid Mehmed Tevfîk Efendi. Neş’e, Molla Câmî Şiirlerinin Şerhi. haz. İsmet İpek. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Süleyman Çelebi. Mevlid. haz. İskender Pala. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• “Şeyh Remzî er-Rıfâî”. Muhibbân 1/3. (Teşrinisani 1325), 23.
• Tarlan, Ali Nihad. Ahmet Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Besmele”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 5/538-540. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yeşiltaş, Hande Büyükkaya. “Rızaeddin Remzi er-Rıfâî’nin Kasîde-i Ferîde Şerhi”. III. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi TUDOK 2010. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2012, 987-996.