Ebü’l-Kâsım Ömer B. Muhammed Ez-Zemahşerî’nin Günah Algısı

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 24, 227 - 260, 31.12.2023

Mehmet Tözluyurt

https://doi.org/10.51553/bozifder.1355359

Öz

Evrende akıl ve iradeye sahip tek varlık insandır. Kimi zaman o, bu iki özelliğiyle bilerek ya da bilmeyerek Allah’ın koyduğu kurallara aykırı hareket etmektedir. Allah Kur’an’da, samimi bir kalp ile kendisine yönelenleri bağışladığını, günahında ısrar edenleri ise cezalandırdığını haber vermektedir. Hz. Peygamber sonrasında inananlar arasında kan dökmeye kadar varan birçok siyasî ve toplumsal olaylar meydana gelmiştir. Son birkaç asırda ise dünyevileşmenin de hız kazanmasıyla Müslümanların günahlara karşı duyarlılıklarının azaldığı gözlenmektedir. Bu durum insanın işlediği günahların çeşidi, hangi günahların tövbesiz affedileceği, ahirette şefaatin günahkâra etkisi gibi konuların yeniden ele alınmasını gerekli kılmıştır. Günah konusu Muʿtezile, Şîa ve Ehl-i Sünnet âlimleri tarafından ele alınmış ve tartışılmıştır. Bu âlimlerden birisi de Ebü’l-Kâsım Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî’dir (ö. 538/1144). O, günah konusunu ele almış ve özgün değerlendirmelerde bulunmuştur. O, günah konusunu açıklarken naklin yanında akla önem vermiş, ayrıca kendi dönemine kadar olan sürede konunun nasıl anlaşıldığına temas etmiştir. Zemahşerî günahı büyük ve küçük şeklinde ikiye ayırmış, ardından günah-tövbe ilişkisine değinmiş, tövbe etmeden ölenler için şefaatin vaki olup olmayacağına temas etmiştir. Bu makalede Zemahşerî’nin günah konusunu ele alış tarzı, bu konuda hassas davranmasının nedenleri ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu‘tezile, Zemahşerî, İnsan, Günah.

Abu al-Qāsim ʿUmar b. Muhammad al-Zamakhsharī's Perception of Sin

Öz

Human is the only being in the universe that has reason and will. Sometimes, with these two features, he deliberately or unknowingly acts against the rules set by Allah. Almighty Allah informs in the Qur'ān that He forgives those who turn to Him with a sincere heart, and punishes those who persist in their sins. After the Prophet, many political and social events, up to bloodshed, took place among the believers. In the last few centuries, it can be said that the sensitivity of Muslims towards sins has decreased along with the acceleration of secularisation. This situation necessitated reconsidering the issues such as the types of sins committed by people, which sins will be forgiven without repentance, and the effect of intercession on the sinful in the Hereafter. The subject of sin has been discussed by Muʿtazilah, Shiʿah and Ahl al-Sunnah scholars. One of these scholars is Abu al-Qāsim ʿUmar b. Muhammad al-Zamakhsharī (d. 538/1144). He discussed the issue of sin and made original evaluations. While explaining the subject of sin, he gave importance to reason besides the transmission, and also touched on how the subject was understood in the period up to his own time. Al-Zamakhsharī divided sin into two as major and minor, then touched on the relationship between sin and repentance, and whether intercession will occur for those who die without repentance. In this article, al-Zamakhsharī's approach to the subject of sin will be evaluated, and the reason for his sensitive behaviour on this issue will be tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Human, Sin, Muʿtazilah, Al-Zamakhsharī

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaûtî, Adil Murşid. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2001.
• Ali b. Ebî Talhâ. Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Akdemir, Furat. Fetânet Sıfatı Bağlamında Hz. Peygamber'in Örnekliği Meselesi. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2018.
• Akdemir, Furat. Vahyin Allah Tasavvuru. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Altuntaş, Mehmet. Medenî Surelerde Sayılar. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Altuntaş, Mehmet. “Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies 11/12 (2016), 1-24.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Besyûnî, Abdülfettâh. İlmü’l-meʿânî. Kahire: y.y., 1987.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. İstanbul: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-makâlât. çev. Ö. Şimşek, A. İ. Sarıca, Y. Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-târifât. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. Huccetullâhi'l-Bâliğa. Kahire: Dâru’l-Cîl, 2005.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-irşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çağlayan, Harun. Etik Açıdan Mâtürîdî’nin Hidayet Anlayışı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’as. es-Sünen. İstanbul: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ. Gâyetu’l-vusûl şerhi Lübbü’l-usûl. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Alî b. İsmâ‘îl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. M. Muhiddîn Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü Nehdati’l-Mısrî, 1950.
• Habermas, Jürgen. İnsan Doğasının Geleceği. çev. Kaan H. Ökten. İstanbul: Everest Yayınları, 2003.
• Hamevî, Yâkȗt. Muʽcemüʼl-üdebâʼ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâruʼl-Ğarbiʼl-İslâmî, 1993.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu’cemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. B.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1975.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl (el-aslah, istihkâku’z-zemm, et-tövbe). thk. Mustafa es-Sekka. b.y.: Dârü’l-Kütüb, 1965.
• Kırtay, M. Faik. “Kur’an’da Günah Anlamına Gelen Kelimelerin Anlam Fark (Nezâir Bağlamında Bir İnceleme)”. Hikmet Yurdu 14/27 (2021), 155-181.
• Kubat, Mehmet. Hasan el-Basrî Hayatı, İlmi Kişiliği ve Kelam İlmindeki Yeri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2008.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer. Müsnedü’ş-şihâb. thk. Hamdi Abdülmecîd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Kutsal Kitap. İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mücdî Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în Meymûn b. Muhammed. Kitâbü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd. nşr. Habibullah Hasan Ahmed. Kahire: Dâru’t-Tabaâti’l-Muhammediyye, 1986.
• Öztürk, Halil. “Kur’ân’da İnkârcı Bir İnsan Tipolojisi: Mücrim”. International Social Sciences Studies Journal 9/113 (2023), 7703-7718.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. H. Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Pırlanta, İsmail. “Müşriklerin Hz. Peygamber’e Karşı Takındıkları Tavırlar -Ebû Süfyân Örneği”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2018), 75-102.
• Sâbûnî, Nureddîn. Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1991.
• Said Zihnî. Tercüme-i etvâku’z-zeheb fi’l-mevâ‘iz ve’l-hutab. b.y.: y.y., 1290 h.
• Suyûtî, Celâluddîn - Mâhâllî, Celâluddîn. Tefsîru’l-celâleyn. Beyrut: Dâru’l-Kebîr, 1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen. thk. Kemal Yusuf el-Hût. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Zemaḫşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Esâsu’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Kitâbü’l-minhâc fî usûli’d-dîn. thk. Sabine Shmidtke. Beyrut: y.y., 2007.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâikı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Makâmât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1984.