Rayhan Calligraphy in Ibn al-Bawwāb and Yāqūt al-Mustaʿsimī in the Context of Surah An-Naba

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 24, 15 - 51, 31.12.2023

Asiye Altan , Abdulkadir Dündar

https://doi.org/10.51553/bozifder.1363297

Öz

The reign of Abbasids is a period of important developments in the history of calligraphy. Ibn Muqla, Ibn al-Bawwāb and Yāqūt al-Mustaʿsımī, who grew up in Baghdad, which was the culture and art centre of the period, are the figures who occupy an important place in the evolution of Arabic script and in the process of becoming an artistic writing. Undoubtedly, the desire to write the Qur'ān in a form befitting it has been an encouragement for the calligraphy artists in the evolution of the script. Therefore, the course of this development is best followed in the Qur’āns. The use of Kufic calligraphy in the writing of the Qur’ān decreased, as Ibn Muqla, who connected the letters to certain rules based on the dot and circle, formed the basis of six pens. Half a century later, Ibn al-Bawwāb made the mushaf writing more aesthetic by adding elegance to Ibn Muqla's writing. At the end of the 7/13th century, when Yāqūt al-Mustaʿsimī changed the angle of gradient of the pen tip and reconsidered six pens, the Qur'ān began to be written in his style. After the Kufic script, the rayhan and naskh scripts from six pens are the two most preferred scripts in the Qur'ānic writing. Although the naskh, line evolved in the Ottoman school, the rayhan script attained its classical identity in the hands of Yāqūt. His writing of rayhan became more fluent, lively and harmonious with the meticulous examination of the writings of Ibn al-Bawwāb, the spiritual master of Yāqūt, and his development of writing rules. Letter structures and line stacking have also gained a more regular appearance. For this reason, it is not possible to consider the works of these calligraphers independently of each other, even if there are centuries between them, to understand the evolution process of writing. Even a comparison of only a part of the Qur’āns of the two masters that have survived will help us understand this development and change.

Anahtar Kelimeler

Rayhan, The Six Pens, History of Turkish-Islamic Arts, Ibn al-Bawwāb, Yāqūt al-Mustaʿsimī, Surah an-Naba

Proje Numarası

1

NEBE’ SÛRESİ ÖZELİNDE İBNÜ’L-BEVVÂB VE YÂKÛT EL-MUSTA‘SIMÎ’DE REYHÂNÎ HAT

Öz

Abbâsîler dönemi hat sanatı tarihi açısından önemli gelişmelerin olduğu bir dönemdir. Devrin kültür ve sanat merkezi Bağdat’ta yetişen İbn Mukle, İbnü’l-Bevvâb ve Yâkût el-Musta‘sımî Arap yazısının gelişiminde ve sanat yazısı olma sürecinde önemli yere sahip simalardır. Şüphesiz, Kur’ân’ın ona yakışır sûrette yazılma arzusu, kitâbetin tekâmülünde hüsn-i hat sanatkârları için teşvik edici olmuştur. Dolayısıyla bu gelişimin seyri en iyi mushaflarda takip edilmektedir. Nokta ve daireyi esas alarak harfleri belli kâidelere bağlayan İbn Mukle, aklâm-ı sitte’nin temelini oluşturarak kûfî hattın mushaf yazımında kullanımını azaltmıştır. Ondan yarım asır sonra İbnü’l-Bevvâb, İbn Mukle’nin yazısına zarafet katarak mushaf yazısını daha estetik hâle getirmiştir. 7/13. yüzyılın sonunda Yâkût el-Musta‘sımî’nin kalem ağzı eğimini değiştirip, aklâm-ı sitte’yi yeniden ele almasıyla Kur’ân-ı Kerîm onun üslûbu ile yazılmaya başlanmıştır. Kûfî yazıdan sonra aklâm-ı sitte’den reyhânî ve nesih yazılar Kur’ân yazımında en çok tercih edilen iki yazı olmuştur. Nesih hattı Osmanlı mektebinde tekâmül etse de reyhânî yazı Yâkût’un elinde klasik hüviyetine kavuşmuştur. Yâkût, mânevi üstadı olan İbnü’l-Bevvâb’ın yazılarını titizlikle tetkik edip yazım kâidelerini geliştirmesiyle reyhânî yazı akıcı, canlı ve âhenkli hâle gelmiştir. Harf bünyeleri ve satır istifi daha muntazam görünüme kavuşmuştur. Bu nedenle yazının tekâmül sürecini anlayabilmek için aralarında asırlar olsa da hattatların çalışmalarını birbirlerinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. İki üstadın günümüze ulaşan mushaflarından sadece bir bölümün mukayesesi dahi bu gelişimi ve değişimi anlamamıza yardımcı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Reyhânî, İbnü’l-Bevvâb, Yâkut el-Musta‘sımî, Türk-İslâm Sanatları Tarihi, Nebe Sûresi, Aklâm-ı Sitte

Proje Numarası

1

Kaynakça

• A‘zami, Velid. Cemheretü’l-hattâtîne’l-Bağdâdiyyîn. 2 Cilt. Bağdat, Dârü’ş- Şuûni’s-Sekafiyyeti’l-Âmme, 1989.
• Blair, Shelia S. Islamic Calligraphy. Kahire: The American University in Cairo Press, 2006.
• Çetin, Nihad M. “Aklâm-ı Sitte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/276-280. Ankara: TDV Yayınları. 1989.
• Çetin, Nihad M. “İslâm Hat Sanatının Doğuşu ve Gelişmesi”. İslam Tetkikleri Dergisi 9 (Aralık 2010), 1-50.
• Derman, M. Uğur. “Türk Yazı Sanatında İcazetnameler ve Taklit Yazılar”. VII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler. 2/716-72. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1973.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “Kur’an-ı Kerim”. Erişim 1 Eylül 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/sure/78-nebe-suresi
• Gacek, Adam. Arapça El Yazmaları İçin Rehber. çev. Ali Benli, M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Huart, Clement. Es Calligraphes et Les Miniaturistes De L’orıent Musulman. Paris: Ernest Leroux, 1908.
• İbn Nedim. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971. Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ fî sınâati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1963.
• Khatibi, Abdelkebir - Sijelmassi, Mohammed. The Splendour of Islamic Calligraphy. Newyork: Thames and Hudson, 1996.
• Kummî, Kadı Mir Ahmed. Gülistân-ı Hüner. tsh. Ahmed Süheyli Hansari. Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran, ts.
• Mansour, Nassar. Sacred Script Muhaqqaq in Islamic Calligraphy. ed. Mark Alen. London: I. B. Tauris, 2011.
• Müneccid, Selahaddin. Yâkût el-Musta‘sımî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1985.
• Müstakimzâde, Süleyman Sadettin. Tuhfe-i hattâtîn. nşr. İbnülemin Mahmud Kemal. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Nourane Ben Azzouna. Aux Origines Du Classicisme: Calligraphes et Bibliophiles au Temps Des Dynasties Mongoles (Les Ilkhanides et Les Djalajirides (656-814/1258-1411). Leiden, Boston: Brill, 2018.
• Özdirek, Betül. İbnü’l-Bevvâb Mushafı ve İmlâ Yapısı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Rice, David Storm. The Unique Ibn al-Bawwāb Manuscript in the Chester Beatty Library. Dublin: Emery Walker, 1955.
• Safadi, Yasin H. Islamic Calligraphy. London: Thames and Hudson, 1978.
• Serin, Muhittin. “İbnü’l-Bevvâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/534-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Serin, Muhittin. “Yâkût el-Musta‘simî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2. Basım, 2003.
• Suyolcuzâde, Mehmet Necip. Devhâtü’l-küttâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4359, 1a-233a.
• Ünver, A. Süheyl. Türk Yazı Çeşitleri. İstanbul: Yeni Laboratuvar Yayınları, 1953.
• Ünver, A. Süheyl. Hattat Ali b. Hilal Hayatı ve Yazıları. İstanbul: Yeni Laboratuvar Yayınları, 1958.
• Yazır, M. Bedrettin. Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 1981.
• Yılmaz, Abdulkadir. “Sülüs Yazıda Harflere Formlarına Göre Verilen İsimler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 123-139.