Iʿrāb in the Arabic Language: Historical Origins, Grammatical Debates, and Multifunctional Roles

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 27, 595 - 629, 30.06.2025

Müfide Ağırkan

https://doi.org/10.51553/bozifder.1635655

Öz

In Arabic linguistics, i‘rāb refers to a system of inflectional changes affecting the final letters of words to indicate their syntactic function within a sentence. While many contemporary languages rely on word order and affixes to distinguish core grammatical roles such as subject, object, and possessive constructions, Arabic primarily achieves this differentiation through i‘rāb. This characteristic elevates i‘rāb beyond a mere diacritical system, positioning it as an essential mechanism for structuring meaning (semantics), phonetic coherence, and syntactic flexibility. This study investigates the origins and functions of i‘rāb in Arabic, examining why and how it became an indispensable linguistic feature and how it has been interpreted within classical grammatical traditions. While conventional perspectives emphasize its syntactic role, it remains an open question whether i‘rāb exists solely to distinguish grammatical relations or whether phonetic considerations, rhythmic patterns, and word order also contributed to its development. Accordingly, this study seeks to address the following questions: Is i‘rāb primarily a syntactic device, or does it also serve semantic and phonetic functions? How did the Basran and Kūfan schools conceptualize its role? What is the relationship between i‘rāb and the conjugation of the imperfect verb (fi‘l muḍāri‘)? What were the key critiques raised by Quṭrub and other scholars regarding its theoretical foundations? How does i‘rāb function within Zamakhsharī’s grammatical framework? The study aims to demonstrate that i‘rāb is not merely an orthographic or syntactic tool but rather a fundamental component of Arabic’s linguistic architecture. To achieve this, it adopts a comparative analysis of the Basran and Kūfan grammatical schools, alongside an examination of Quṭrub’s critiques and Zamakhsharī’s systematic approach. Employing a document analysis methodology, the study draws on classical grammatical sources to explore these differing perspectives. The findings indicate that i‘rāb is a multidimensional system that extends beyond syntax, incorporating phonetic and semantic functions. The analysis further reveals that i‘rāb cannot be reduced to a single linguistic motivation, as evidenced by the divergent interpretations within classical Arabic grammar. By engaging with the perspectives of the Basran and Kūfan schools, the critiques of Quṭrub, and the systematic framework of Zamakhsharī, this study underscores the historical depth and theoretical richness of i‘rāb in Arabic grammar. Ultimately, it re-evaluates the classical understanding of i‘rāb, offering new insights into its evolution and significance in linguistic thought.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , I‘rāb , Arabic Syntax (Nahw) , Phonetic , Basran-Kūfan Debate , Quṭrub

Arap Dilinde İʿrâb: Tarihsel Köken, Nahiv Tartışmaları ve Çok Yönlü İşlevleri

Öz

Arap dilinde i‘râb, kelimenin cümle içindeki konumunu ve fonksiyonunu belirleyen, son harfinde meydana gelen hareke veya harf değişiklikleriyle gerçekleşen bir sistemdir. Günümüzde birçok dilde fâil, mef‘ûl ve izâfet gibi temel ayrımlar kelime sırası ve ekler yoluyla belirlenirken, Arapçada bu işlev büyük oranda i‘râb vasıtasıyla sağlanmaktadır. Bu durum, i‘râbı yalnızca bir harekeleme kuralı olmaktan çıkarıp, dilin anlam düzeni, ses düzeni ve cümle yapısı açısından vazgeçilmez bir mekanizma hâline getirmektedir. Bu çalışmada, i‘râbın Arap dilinde neden ve nasıl ortaya çıktığı, hangi açılardan dilin vazgeçilmez unsuru olduğu ve klasik nahiv ekolleri tarafından nasıl değerlendirildiği ele alınmaktadır. Geleneksel yaklaşımlar, i‘râbın esasen sentaktik bir işlev taşıdığını kabul ederken, i‘râbın yalnızca fâil-mef‘ûl ayrımına mı hizmet ettiği, yoksa kelime sıralaması, fonetik yapı ve ritmik düzen gibi başka faktörlerin de rol oynayıp oynamadığı tartışmalıdır. Bu bağlamda, i‘râb yalnızca sentaktik bir unsur mudur, yoksa semantik ve fonetik işlevleri de var mıdır? Basra ve Kûfe ekollerinin i‘râba bakış açısı nasıl şekillenmiştir? Fiil-i muzârînin i‘râbla ilişkisi nasıl değerlendirilmiştir? Kutrub ve diğer âlimler, i‘râbın mahiyetine dair nasıl eleştirilerde bulunmuştur? Zemahşerî’nin sistematiğinde i‘râbın işlevleri nelerdir? gibi sorulara yanıt aranmaktadır. Çalışma, i‘râbın yalnızca bir harekeleme kuralı olmadığını, dilin semantik, fonetik ve sentaktik düzeninde kritik bir unsur olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, Basra ve Kûfe ekollerinin karşılaştırmalı analizi yapılarak, Kutrub’un eleştirileri ve Zemahşerî’nin sistematiği ele alınmaktadır. Yöntem olarak çalışmada, belge analizi yöntemi kullanılarak klasik nahiv kaynakları ışığında farklı görüşler mukayeseli bir şekilde incelenmektedir. Öte yandan i‘râbın sadece sentaktik değil, aynı zamanda fonetik ve semantik işlevleri olan çok yönlü bir sistem olduğu ortaya konulmaktadır. Elde edilen bulgular, i‘râbın tek bir motivasyonla açıklanamayacak kadar kapsamlı olduğunu ve klasik nahiv ekollerinin bu konuda farklı yaklaşımlar geliştirdiğini göstermektedir. Özellikle Basra ve Kûfe ekollerinin karşılaştırmalı analizi, Kutrub’un eleştirileri ve Zemahşerî’nin sistematiği üzerinden, i‘râbın işlevleri ve ekollerin yaklaşım farkları detaylandırılmaktadır. Böylece, klasik nahiv anlayışının i‘râba bakış açısı yeniden değerlendirilerek, tarihsel süreçte bu konunun nasıl evrildiğine dair yeni perspektifler sunmak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , İ‘râb , Nahiv , Fonetik , Basra ve Kûfe Ekolleri , Kutrub

Kaynakça

• Cezûlî, Ebû Musa İsa b. Abdilazîz b. Yelelbaht. el-Mukaddimetü’l-cezûliyye. thk. Şaban Abdulvahhâb. Mekke: Matbaatü Ümmi’l-Kurâ, ts.
• Dayf, Ahmed Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Ebü’l-Fedâ’, İmâdüddin İsmail. el-Kennâş fî fenney en-nahv ve’s-sarf. thk. Riyad b. Hasan. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2000.
• Ebû Hayyân, Muhammed el-Endelüsî. İrtişâfü’d-darab min lisâni’l-Arab. thk. Recep Osman. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998/1418.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydillâh. Esrârü’l-Arabiyye. b.y.: Dâru’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1999.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-İnsâf fî mesâʾili’l-hilâf. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2003/1424.
• Fâkihî, Abdullah b. Ahmed. Şerhu kitâbi’l-Hudûd fi’n-nahv. thk. el-Mutevallî Ramazan. Kahire: Mektebetü’l-Vahbe, 1993/1414.
• Fârıdî, Muhammed el-Hanbelî. Şerhu’l-Fârıdî alâ Elfiyyeti b. Mâlik. thk. Ebü’l-Kümeyt - Muhammed Musafa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2018/1439.
• Hamani, Abdenbi. “The Phenomenon of I’rab: Between Linguistic Conventions and Relations of Proximity”. Tabayyun: Critical and Historical Studies 7 (2014), 75-100.
• Hanfer, Hazım. el-‘Unşûtatü fi’n-nahv. b.y.: y.y., ts.
• Hassânî, Talâl b. Halef b. Mahfûd “el-Savâit el-musavvere ve eseruhâ fî’l-bünye ve’l-i’râb ‘inde Kutrub fî kitâbih Meânî’l-Kur’ân ve tahlil müşkil i’râbih”. Mecelletü Câmiatü Tebük li-Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘iyye 3/4 (2023), 229-253.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâis. thk. Abdulhamid el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1429.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâis. thk, Muhammed Ali en-Neccâr. b.y.: el-Heyetü’l-Mısriyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Lüma‘ fi’l-Arabiyye. thk. Fâiz Fâris. Kuveyt: Dâru’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn. Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddîn. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, ts.
• İbn Mâlik, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah et-Tâî Cemalüddin. Şerhu Teshili’l-Fevâid. thk. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedavî el-Mahtûn. b.y.: y.y., 1990.
• İbn Ya‘îş, Ebü’l-Bekâ b. Ali el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. thk. Emil Bediî Yakub. Beyrut: y.y., 1422.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullah eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Bedî‘ fî ilmü’l-Arabiyye. thk. Fethî Ahmed Aliyyüddin. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1999/11420.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû ‘Amr Cemâlüddîn. el-Kâfiye fî ilmü’n-nahv. thk. Salih Abdülazîm eş-Şair. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
• İbnü’l-Verrâk, Muhammed b. Abdullah b. el-Abbas Ebü’l-Hasen. İlelü’n-nahv. thk. Mahmud Câsim Muhammed ed-Derviş. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• ‘Îyd, Muhammed. en-Nahvü’l-musaffâ. Kahire: Mektebetu’ş-Şebâb, 1971.
• Karâle, Zeyd Halil Fallâh. “Re'yü Kutrub fi’l-harekât ve zâhiratü’l-i’râb fî ’ârâ’i’l-lugaviyyîn”. Buhûs ve Makâlât 13 (2012). https://doi.org/10.34174/0327-000-013-011
• Kermî, Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr. Delîlü’t-tâlib li-kelâmi’n-nahviyyîn. Kuveyt: İdâratü’l-Maktûtât, 2009.
• Mahmud, Semih Muhammed Abd el-Muhsin. “Ferâid Kutrub el-i’râbiyye fî kitâbih ‘Me’ânî’l-Kur’ân ve tahlil müşkil i’râbih fî dav’i’l-cüz’i’l-muhakkak minh”. Havliyye Kulliyyetü’l-Luga el-Arabiyye 25/12 (2021), 11735-11812. https://doi.org/2021.206968.bfag/10.21608
• Müberred, Ebü’l Abbas Muhammed b Yezid el-Ezdi. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdulhalık Azime. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 1985.
• Özalp, Mehmet Sıdık. “Arap Dilinde İ‘râb Olgusu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2019). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/773350
• Peña, Salvador. “I‘râb as Syntax”. Zeitschrift Für Arabische Linguistik 33 (1997), 100-104.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsa. Risâletü menâzilü’l-hurûf. thk. İbrahim es-Samerraî. Amman: Dârü’l-Fikr, 1994.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. 5 Cilt. thk. Ahmet Arnaût - Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000,
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. Kahire: Müessesetü’l-‘Âlemî, 1989.
• Silué, Djibril Nanourgo - Koné, Kiyofon Antoine. “Grammatical Morphemes, Conceptual Structures and Semantic Representation”. Journal of Language and Linguistic Studies 17/Özel Sayı 2 (2021), 726-734.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdalî - Ali Seyyid Ali. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Şimşek, Mehmet Ali. “Arap Dilinde İ‘râbın Yeri, Anlatım ve Anlamadaki Rolü”. Nüsha 6/22 (2006), 25-48.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullah b. el-Hüseyn b. Abdillâh. el-Mesâ’ilü’l-hilâfiyye fi’n-nahv. thk. Muhammed el-Halvânî. Beyrut: Dâru’ş-Şarkı’l-Arabî, 1992.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullah b. el-Hüseyn b. Abdillâh. et-Tebyîn an Mezâhibi’n-nahviyyîn el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Abdurrahman b. Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Garb, 1986.
• Vâdî, Abd el-Hüseyin Musa. “Delâletü’l-alâmâti’l-i’rabiyye ‘inde Kutrub ve mevâkifu’l-muhdesîn minhâ”. Havliyât Adâb Ayn Şems 50 (2022), 116-127. https://doi.org/2O22.254II4.aafu/2I6O8.IO
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak en-Nihâvendî. el-Îzâh fî ‘ileli’n-nahv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dârun-Nefâis, 1986.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. ‘Amr. el-Mufassal fî sınaati’l-i’râb. thk. Ali Mulahham. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.