Cumhuriyet Dönemi’nde Türetilen Yeni Rütbe Adlarının Kaynağı ve Yapılma Süreci

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 19 - 31, 30.06.2022

Erdal Aydın

https://doi.org/10.33905/bseusbed.1032465

Öz

Rütbeler, belirli meslek gruplarında hiyerarşi ve düzenin sağlanmasında önemli göstergelerdir. Bu sözcüklerin kullanım açısından önemli olduğu kurumlardan biri de askerliktir. Bu meslekte kullanılan rütbe adları günümüze kadar önemli değişiklikler yaşamıştır. Osmanlı Devleti’nde askerî alanda yaşanan değişiklikler ve modernizasyon çalışmalarıyla; yıkılma sürecindeki imparatorluğun tekrar kurtarılacağı ve dağılmanın önlenebileceği düşüncesi hâkimdir. Askerî alanda yapılan değişiklikler, ordunun teşkilat yapısının değişmesine ve değişik rütbelerin ihdas edilmesine yol açmıştır. Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve yeni bir devlet sistemi olarak cumhuriyetin benimsenmesiyle de askerî alandaki değişiklikler devam etmiştir. Muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak için toplumu ilgilendiren her alanda inkılaplar yapılmıştır. Kültürün en önemli unsurlarından biri olan dil alanında yaşanan değişmeler neticesinde alıntı sözcükler yerine Türkçeleri tercih edilmeye başlanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün öncülük ettiği bu süreçte yapılanlar “Dil Devrimi” olarak adlandırılmaktadır. Dildeki Türkçe sözcüklerin artmasına olumlu olarak yansıyan bu devrim, askerî alanda rütbe adlarına da sirayet etmiştir. Geometri terimlerini Türkçeleştirerek dilimize kazandıran Mustafa Kemal Atatürk, asıl uzmanlık alanı olan askerlik mesleğindeki rütbe adlarının da Türkçeleştirilmesi için gerekli çalışmaların yapılmasını sağlamıştır. Bu makalenin yazılış amacı, 1930’lu yıllarda türetilen yeni rütbe adlarının o dönemde hangi düşünceyle ve nasıl türetildiklerini tespit etmektir. Bu maksatla, Osmanlı’nın son dönemi, Cumhuriyet’in ilk yılları ve Dil Devrimi’nde yapılan değişiklikler karşılaştırılarak rütbe adlarındaki değişim süreci açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rütbe, Türk Silahlı Kuvvetleri, Dil Devrimi, Askerlik, Unvan

The Source and the Process of Making New Rank Names Derived in the Republic Period

Öz

Ranks are important indicators in ensuring hierarchy and order in certain professional groups. One of the institutions where this word is important in terms of use is military service. The rank names used in this profession have undergone significant changes to the present day. The idea prevails that the empire in the process of collapse will be saved again and the disintegration can be prevented by the changes and modernization efforts in the military field in the Ottoman State. Changes made in the military sphere have led to a change in the organizational structure of the army and the creation of different ranks. With the fall of the Ottoman State and the adoption of a new state system, the republic, changes in the military field continued. In order to reach the level of successful civilizations, revolutions have been made in all areas related to society. As a result of the changes in the field of language, which is one of the most important elements of culture, Turkish has started to be preferred instead of quoted words. This period, which was led by Mustafa Kemal Atatürk, is called “The Language Revolution”. This revolution, which positively reflected the increase in Turkish words in the language, has also led to the names of ranks in the military field. Mustafa Kemal Atatürk who introduced the terms of geometry into our language by Turkifying them. Mustafa Kemal Ataturk has ensured that the necessary studies were carried out to Turkify the names of ranks in the military service profession, which was his main field of expertise. The purpose of writing this article is to determine how the new rank names derived in the 1930s were derived with what thinking at that time. For this purpose, the last period of the Ottoman Empire, the first years of the Republic and the changes carried out in the Language Revolution are compared and the process of change in the names of ranks is evaluated.

Anahtar Kelimeler

Rank, Turkish Armed Forces, Language Revolution, Military Service, Title

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2002). Atatürk Döneminde Türkçe ve Türk Dil Kurumu, TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi, (607), 1-58.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip- Kutadgu Bilig I: Metin, 5. Baskı, TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1985). Yusuf Has Hacib- Kutadgu Bilig II: Çeviri, 3. Baskı, TTK Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks, Yayına Hazırlayanlar: K. Eraslan, & O. F. Sertkaya, & N. Yüce, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Calderon Press.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Askeri Rütbelerin Karşılıklarını Göstermek Üzere Hazırlanan Cetvelin Tasdiki., Kutu/Gömlek/Sıra No 53/25/11.
• Eker, S. (2004). Türk Kara Kuvvetlerinde Kullanılan Birlik ve Rütbe Adlarının Art Zamanlı İncelenmesi, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, TDK Yayınları, 841-861.
• Eker, S. (2006). Subay, Astsubay; Er, Erat/Erbaş Terimleri Üzerine, Türk Dili Dergisi, (658), 327-340.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi.
• Ergin, M. (1996). Orhun Abideleri, 20. Baskı, Boğaziçi Yayınları.
• Geçer, K. T. (2012). XIX Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Rütbe Terfi Uygulamaları ve 1870 Tarihli Terfi’-i Rütbe Nizâmnâmesi, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, (19), 1-42.
• Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı (1973) TSK Tarihi. II. Cilt 5’inci Kısım, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Harp Tarihi Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları.
• İmer, K. (1976). Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Karlıklı, Y. (1999). Türk Anayasaları ve Dil, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (20), 56-60.
• Kasalak, K. (1999). Kara Ordusunda Subay Rütbeleri (1826-1961), Yedinci Askerî Tarih Semineri, Gnkur. ATASE Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1972). Dilde Doğal Gelişme ve Devrim Açısından Türk Dil Devrimi, Türkoloji Dergisi, 4(1), 97-114.
• Korkmaz, Z. (1992). Atatürk ve Türk Dili – Belgeler, TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005), Türk Dili Üzerine Araştırmalar 1. Cilt, TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yayınları.
• Mahmut K. (1999). Divanü Lugat-it-Türk: Tercümesi ve Dizini, 4, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, TDKYayınları.
• Mengi, M. (1995). Eski Türk Edebiyatı Tarihi (Edebiyat Tarihi-Metinler), Akçağ Yayınları.
• Öner, M. (1993). Or ~ Tor ~ Çor Sözleri Hakkında, EÜ Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (7), 179-185.
• Öner, M. (2008). Türkçede Yardım Sözü Köken Bilgisi ve Kavram Alanları, TDAY Belleten, 56(2008/2), 69-75.
• Önler, Z. (2019). Bir Askerî Terim Olan Erat Sözcüğü Üzerine, Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, 23(2), 245-254.
• Özalp, K., & Özalp, T. (1992). Atatürk’ten Anılar, Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özkan, Ö. (1997). Erat Sözü Hakkında, Türk Dili Dergisi, (552), 520-524.
• Resmî Gazete (7 Ekim 1920). 5997 sayılı 491 sayılı Teşkilâtı Esasiye Kanununun (TEK) Tekrar Meriyete Konulması Hakkında Kanun (TMK) (1952). [Erişim: 25.11.2021, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/8297.pdf]
• Resmî Gazete (29 Kasım 1934). 2590 sayılı Efendi, Bey, Paşa (EBP) gibi Lakap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun (LUK) (1934). [Erişim: 25.11.2021, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.2590.pdf]
• Resmî Gazete (18 Haziran 1935). 2771 sayılı Ordu Dâhili Hizmet Kanunu (ODHK) (1935). [Erişim: 26.11.2021, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3031.pdf]
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English Dictionary, Western Washington.
• Tankut, H. R. (1936), Güneş Dil Teorisine Göre Toponomik Tetkikler İkinci Kitap, Devlet Basımevi.
• TDK (2021). Tarihçe, (2019). [Erişim: 03.12.2021, [https://www.tdk.gov.tr/tdk/kurumsal/tarihce-2/]
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Orhun Yazıtları, TTK Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü, Umur Kitapçılık.
• Turan, F. (2018). Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askerî Rütbe ve Unvanlar, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58(1), 155-173.
• Ünlü, S. (2012). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi.
• Yıldızlı, M. E., & Pekaçar, Ç. (2017). Güneş Dil Teorisinin Gelişim Süreci, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, 423-429.
• TBMM (1926) 863 sayılı Ordu Zabitan Heyetine Mahsus (OZHM) Terfi Kanunu (TK) (1926). [Erişim: 28.11.2021, https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c025/tbmm02025109ss0177.pdf]