Beypazarı Efsanelerinde Kültler

Yıl 2023, , 339 - 362, 27.12.2023

Ayşe Buluç

https://doi.org/10.48174/buaad.1295575

Öz

Bir doğa olayının veya bir varlığın meydana gelişinin, doğaüstü özellikler gösteren kişilerin hayatlarının halk hafızasında ve hayalinde yaşayan biçimiyle belli bir yere ya da bir olaya bağlanarak olağanüstü olaylarla süslenip anlatıldığı hikâyelere efsane denilmiştir. Efsaneler tarihi olaylardan, mitlerden ve diğer anlatılardan da beslenmiş ve anonim bir özellik göstererek günümüze kadar gelmiştir. Ankara’nın Beypazarı ilçesinde anlatılan ve Ahmet Yıldırım tarafından derlenen efsaneler, çalışmamızın inceleme alanını oluşturmuştur. Çalışmamızda efsane tanımları ele alınmış, benzer tasniflerden hareketle Beypazarı efsaneleri için bir tasnif denemesi yapılmıştır. Tasnif denemesinden sonra inanç, inanış ve kült kavramları ele alınmış ardından Beypazarı efsanelerinde yer alan atalar kültü, veli kültü, Hızır kültü, dağ ve taş kültü, su, ağaç, yiyecek, mezar, halk hekimliği ve rüya kültleri örneklerle incelenmiştir. İnceleme sonucu efsanelerde yer alan kültlerin sadece anlatıma canlılık kazandırmadığı; dine, töreye ve geleneklere bağlanma, tabiata ve diğer yaşam alanlarına karşı uyum sağlatma hatta ekonomiye katkıda bulunma gibi işlevleri olduğu ve bu işlevleri sebebiyle kültlerin varlığını devam ettirdikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Beypazarı, efsane, inanç, inanış, kült

Cults In Beypazarı Legends

Öz

Stories in which the occurrence of a natural phenomenon or a being is embellished and told with extraordinary events by connecting the lives of people with supernatural characteristics to a certain place or an event in the form of living in public memory and imagination are called legends. Legends have also been fed by historical events, myths and other narratives, but have been separated from them in terms of style and have survived to the present day by showing an anonymous character. The legends told in the Beypazarı district of Ankara and compiled by Ahmet Yıldırım constituted the field of study of our study. In our study, legend definitions were discussed and a classification attempt was made for Beypazarı legends based on similar classifications. After the classification attempt, the concepts of belief, faith and cult were explained and then the cults in the legends of Beypazarı were examined.
Legends; are stories about a real or imaginary person, a place or an event that have a credible character, are shorter in form and have a didactic style. In general, legends that are connected with real events have been prioritized by folk heroes, religious elders or important objects. Legends are nourished by the geographical region and history in which they are created and inhabited. The events, people and places in these regions, the secrets of which cannot be solved or which attract attention, have both been the subject of legends and the source of legends. Mythological, historical, religious and imaginary/fantasy roots have been influential in the formation of legends. The credibility of the narratives is prioritized. He drew a lesson by considering the reality of the legend that both told the legend and listened to it. While the legends that we can find an example in every field of society are classified according to their subjects, in Beypazarı they are grouped into three groups as "legends about place and other formation names", "legends about shapeshifts" and "legends about religious elders".
While some of the legends told in Beypazarı constitute the story of the names of objects such as bridges, villages and food, some of them are formed around the short adventures of people. While some of these people were commoners, some of them appeared as figures with religious and historical characteristics. The adventures of figures in some legends have also shown menial characteristics.
The role of belief and faith in the formation of legends is great. Although the legends that have a share of reality are not one-to-one historical narratives, their reality has been accepted by the society and the events and people told have been believed. Cults, which are considered as sacred beings and which have led to the formation of many rituals around them, have also taken place in the legends and ensured that the value judgments of the society are protected with the credibility of the legends, the prohibitions are clearly stated and the tradition is transmitted.
In the legends of Beypazari, the cult of ancestors, the cult of veli, the cult of Hızır, the cult of mountains and stones, water, trees, food, tombs, folk medicine and dream cults have been identified. The beings who are the subject of cults seen in the legends of Beypazarı are not at the level of the God worshipped, but rather as manifestations of God, and they are not as prominent as the cults we see in the myths and have remained at the motif level.
In the legends compiled, cults such as the cult of ancestors, the cult of veli, the cult of the tomb, the cult of Hızır, the cult of mountains and stones, the cult of water, the cult of food, the cult of the word, the cult of medicine and the cult of dreams were seen. While one of the cults was more dominant in the legends, there were other cults that helped him, and some cults were intertwined. The titles we have created for our study are named on the most intense cult concepts, and other cults have taken their place under these headings. The cults in question have more of a narrative function of creating respect for the place or person and creating fear to protect it.
As a result of the examination, the cults in the legends did not only give life to the narrative; It has been seen that they have functions such as linking to religion, customs and traditions, adapting to nature and other living spaces and even contributing to the economy, and because of these functions, cults continue their own existence.

Anahtar Kelimeler

Beypazarı, belief, cult, faith, legend

Kaynakça

• Aday, E. (2013). Kütahya ili türbe ve yatırları etrafında oluşan inanç ve uygulamalar. (Tez No. 350967) [Doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Akman, E. (2002). Türk ve dünya kültüründeki su kültü üzerine düşünceler. Kastamonu Eğitim Dergisi, 10(1), 1-10.
• Alptekin, A. B. (1988). Malatya efsanelerinin Türk kültürü içindeki yeri. II. Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu Tebliğleri, 34-39.
• Araz, R. (1991). Harput'ta eski Türk inançları ve halk hekimliği (Vol. 108). Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Avcıoğlu, D. (1995). Türklerin tarihi, C.1. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Bayat, F. (2007a). Türk mitolojik sistemi 1: ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi. İstanbul: Ötüken Neşriyat AŞ.
• Bayat, F. (2007b). Türk mitolojik sistemi 2: kutsal dişi–mitolojik ana, umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler–iyeler ve demonoloji. Ötüken Neşriyat AŞ.
• Boratav, P. N. (1999). Yüz soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek yayınları.
• Boratav, P. N. (2012). Türk mitolojisi Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Boratav, P. N. (2019). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Cassirer, E. (2016). Sembolik formlar felsefesi II. Ankara: Hece Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (1997). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık.
• Çelebi, İ. (1998). Hızır. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, 411-412.
• Çetin, İ. (2002). Türk mitinde kut iyesi Kıdır ve medeniyet değişikliğinde Kıdır'dan Hızır'a geçiş. Milli Folklor, C. 54: 7, 30-34.
• Dégh, L. (2005). Günümüz bağlamında efsane üzerine teorik bir düşünme ve efsanenin tanımı. (Selcan, Gülçayır, Çev.), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar, 2, 343-345.
• Dilek, İ. (2020). Kült kavramı ve söz kültü. Bilig, (95), 51-81.
• Duymaz, A. (1989). Bingöl efsaneleri (inceleme-metinler). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eker, G, Ekici, M, Oğuz, M. Ö. ve Özdemir, N. (2003). Halkbiliminde kuramlar ve yaklaşımlar. Milli Folklor Yayınları, Ankara.
• Elçin, Ş. (2014). Halk edebiyatına giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm ilkel esrime teknikleri. (İsmet, Birkan, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, M. (2005). Dinler tarihi inançlar ve ibadetlerin morfolojisi. (Mustafa, Ünal, Çev.). Konya: Serhat Yayınevi.
• Emiroğlu, K. ve Aydın, S. (2009). Antropoloji sözlüğü. Bilim ve Sanat Yayınları.
• Erenoğlu, N. (2013). Ekmeğin tarihi ve Hekim Hacı Paşa’nın “Müntahab-ı Şifa” eserinde ekmek bahsi. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 51-52.
• Ergun, M. (1996). Dağlarla ilgili Altay-Türk efsaneleri. Milli Folklor, C.4:31-32. Ankara: Feryal Matbaacılık.
• Ergun, M. (1997). Türk dünyası efsanelerinde değişme motifi: metinler (Vol. 2). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Ergun, M. (1998). Türk ağaç kültü inancının Dede Korkut hikâyelerindeki yansımaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 46(1998/1), 71-80.
• Eroğlu, T. ve Kılıç, H. (2005). Türk inançları ve inanışlar. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, (49).
• Gökbel, A. (1998). Varsak Türkmenlerinde yer-su izleri. Dinler Tarihi Araştırmaları I.
• Gönen, S. (2007). Tayyimekân ve tayyizaman bağlamında Ladikli Ahmet Ağa ile ilgili efsanelerin çözümlenmesi. Millî Folklor, S, 76.
• Görkem, İ. (2006). Elâzığ efsaneleri: inceleme, metinler (No. 2). Manas Yayıncılık.
• Günay, U. (1995). Anonim halk edebiyatı. Büyük İslam Tarihi XIV. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Günay, Ü. ve Güngör, H. (1996). Kayseri ve çevresinde ziyaret ve ziyaret yerleri. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi.
• Güngör, H. (2002). Eski Türklerde din ve düşünce. Türkler, c, 3, 261-282.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnce, G. (2009). Hatay’da bulunan ziyaret-yatır yerleri ile ilgili inanışlar ve bu ziyaretler etrafında oluşan efsaneler. (Tez No. 253417) [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kalafat, Y. (1993). Doğu Anadolu'da eski Türk inançlarının izleri. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Kara, M. (1982). Kerâmet. Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi devirler/isimler/eserler/terimler (Cilt. 5, ss. 281). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaya, D. (2012). Ansiklopedik Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kılıç, A. (2001). Isparta yöresi halk inançları. Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, 415-416.
• Kılıç, H. Ç. (2003). Türk kültüründe inanç ve inanışlar. (Tez No. 136826) [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kıyak, A. (2013). Geleneksel Türk inanışlarındaki su kültü ve Elazığ’daki izleri. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(4), 22-39.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2012). Türk Kültüründe ateş ve ocak kültürü. (Tez No. 325944) [Doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kur’an-ı Kerim Meali. (2023). Diyanet İşleri Başkanlığı. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/kehf-suresi-18/ayet-65/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1 (Erişim Tarihi: 27.06.2023).
• Luthi, M. (2003). Masalın efsane, menkabe, mit, fabl ve fıkra gibi türlerden farkı. (Sönmez, Sevengül, Çev.). Milli Folklor Yayınları, Ankara, 314-319.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşi menkabelerinde İslam öncesi inanç motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (1990). İslam – Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ocak, A. Y. (2000). Alevî ve Bektaşî inançlarının İslâm öncesi temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2006). Evliya menakıbnameleri. Türk edebiyatı tarihi 1 (s. 591-606). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2010). Kültür tarihi kaynağı olarak menakıbnameler (metodolojik bir yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Oymak, İ. (2002). Malatya ve çevresinde ziyaret ve ziyaret yerleri. Kubbealtı Yayıncılık.
• Ögel, B. (1989). Türk mitolojisi, C. I, ‘kaynakları ve açıklamaları ile destanlar’. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi, C. II, ‘kaynakları ve açıklamaları ile destanlar’. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Örnek, S. V. (1988). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Özcan, D. ve Çelik, T. (2020). Uşak efsanelerinde Hızır kültü. Folklor Akademi Dergisi, 3(2), 295-312.
• Pehlivan, G. (2012). Manisa şehrinde evliya kültü. İzmir: Manisa İl Özel İdaresi Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1980). Anadolu-Türk efsanelerinde taş kesilme motifi ve bu efsanelerin tip kataloğu (Vol. 5). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Sakaoğlu, S. (1992). Efsane araştırmaları (Vol. 26). Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.
• Samsakçı, M. (2007). Türk kültür ve edebiyatında tuz ve tuz-ekmek hakkı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 36(36), 181-199.
• Seyidoğlu, B. (1997). Erzurum efsaneleri. Erzurum Kitaplığı.
• TDK. (2009). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, M. (1997). Kültürel antropoloji. Kültür Bakanlığı.
• Türk, H. (2005). Anadolu’nun gizli inancı Nusayrilik. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Uysal, H. (2016). Beypazarı halk bilgisi ürünleri hakkında bir inceleme. (Tez No. 447732) [Yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yıldırım, A (2015). Beypazarı efsaneleri. Sage.
• Yıldırım, S. ve Kuzu, F.P. (2020). Türk ve Türk dünyası destanlarında ağaç etrafında şekillenen anlam olgusu. Türkoloji Dergisi, 36-58.
• Kaynak Kişi 1: Güler Eraslan (1962), ev hanımı, ilkokul, 1 Aralık 2020, Beypazarı.
• Kaynak Kişi 2: Fatma Buluç (1981), ev hanımı, ilkokul, 1 Aralık 2020, Beypazarı.