Türk Dünyası Destanlarında Tilki Sembolizmi

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 397 - 409, 27.12.2023

Oğuz Duman , İbrahim Dilek

https://doi.org/10.48174/buaad.1314694

Öz

Destanlar, Türk kültürünün en temel öğelerinden biridir. Türklerin, sosyal, siyasal, kültürel ve beşerî hayatı hakkında verdiği bilgiler bakımından önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Destanların şahıs kadrosu, tipler ve karakterler bakımından oldukça zengin bir kaynaktır. Hayvanlar bu kadronun içerisinde önemli bir yer tutmakta, kahramanın ve diğer karakterlerin en büyük yardımcısı konumundadır. Yaratılış ile başlayan insan ve hayvan etkileşimi ilerleyen zaman içinde ayrılmaz bir bütünlük oluşturmuştur. Bu bütünlük içerisinde hayvan, sosyal yaşamın en önemli unsuru olmuştur. İnsanoğlunun yiyecek, giyim, alet vb. gibi ihtiyaçlarının en temel maddesi konumuna geçmiştir. İnsanoğlu, hayvanları bazı zaman ata/ana görmüş ve soyunu bir hayvana bağlayarak ona bir kutsiyet atfetmiş, bazen onun gücünden korkarak savunma mekanizmasını geliştirmiş, bazen de onun rehberliğinde milleti için büyük mücadelelere, savaşlara girmiştir. Bir milletin hayatı içerisinde bu kadar önem arz eden hayvanın, sembolizm açısından destan metinlerine kattığı değer yadsınamaz bir gerçekliktir. Hayvanlar metinlerde sosyal ve kültürel özelliklerin birer yansıması olarak yer almaktadırlar. Hayvanların metinlerde bu şekilde bulunmasının arkasında bir de sembolik kodlar bulunmaktadır. Bu sembolik kodlarla metnin soyut kültürel özellikleri de keşfedilmektedir. Bu düşünceden yola çıkılarak destan metinlerinde geçen tilkinin işlevleri tespit edilmiş ve sembolik olarak ifade ettiği özellikler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

hayvan sembolizmi, tilki, sembol, Türk dünyası

Fox Symbolism in Epics of The Turkish World Epics

Öz

Epics are one of the most basic elements of Turkish culture. It constitutes an important source in terms of the information it gives about the social, political, cultural and human life of the Turks. The cast of epics is a very rich source in terms of types and characters. Animals have an important place in this cast and are the biggest helpers of the hero and other characters. The interaction between humans and animals, which started with creation, has formed an inseparable unity over time. In this integrity, the animal has been the most important element of social life. Food, clothing, tools, etc. has become the most basic item of their needs. The son of man sometimes saw animals as ancestors/mothers and attributed a sanctity to him by connecting his lineage to an animal, sometimes he developed his defense mechanism out of fear of its power, and sometimes he entered into great struggles and wars for his nation under his guidance. The value that the animal, which is so important in the life of a nation, adds to the epic texts in terms of symbolism is an undeniable reality. Animals have taken place in the texts as a reflection of social and cultural characteristics. There are also symbolic codes behind the presence of animals in this way in the texts. With these symbolic codes, the abstract cultural features of the text are also discovered. Based on this idea, we tried to explain the functions of the fox in the epic texts, evaluating what they wanted to tell with symbolic codes.

Anahtar Kelimeler

animal symbolism, fox, Turkish World

Kaynakça

• Akmataliyev, A., Caynakova, A. (2009). Kırgız Destanları 4, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akmataliyev, A., Mukasov, M. (2013). Kırgız Destanları 13. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alimova, C. (2017). Kırgız Destanları 14. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alp, K. Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş. Ankara, Eflatun Yayınevi.
• Aras, H. (2011). Dünya Dinlerinde Merkez Sembolizmi. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Armutak, A. (2002). “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi”, İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 28 (2): 411-427.
• Atasağun, G. (1996). İlahi Dinlerde (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm’da) Dini Semboller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Avespayeva, P., Elbekov, T. (2013). Kazak Destanları 9. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul, Kubbealtı Yayınları.
• Bakırcı, N. (2006). Niğde Masalları. Niğde, Niğde Yüksek Öğrenim Vakfı Yayınları.
• Bakırcı, N. (2010). Türk Dünyası Coğrafyasında Tespit Edilmiş Hayvan Masalları Üzerine Bir İnceleme. Konya, Manas Yayıncılık.
• Bayram, B. (2013). Ulıp Çuvaş Destanı. Ankara, TKAE Yayınları.
• Buffalo, G. (2007). Şamanların Erk Hayvanları Hayvanların Enerjileri, çev. Bülent Uluçer, İstanbul, Okyanus Yayıncılık.
• Çelik, A. (2001). “Afganistan’daki Hazara Türkleri ile Doğu Karadeniz Bölgesindeki Çepni Türkleri Arasında Yaşayan Halk İnançları Üzerine Bir Mukayese Denemesi”, Millî Folklor, 50: 9-21.
• Çoruhlu‚ Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Dilek, İ. (2002). Altay Destanları 1. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilek, İ. (2007a). Altay Destanları 2. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilek, İ. (2007b). Altay Destanları 3. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, İ., Güllüdağ, N. (2014). Nogay Destanları. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara, Bizim Büro Basımevi.
• Ergun, M. (2013). Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergun, M., Aça, M. (2004). Tıva Kahramanlık Destanları 1. Ankara, Akçağ Yayınları.
• Ergun, M., Aça, M. (2005). Tıva Kahramanlık Destanları 2. Ankara, Akçağ Yayınları.
• Ergun, P. (2010). Hakas Destancılık Geleneği ve Ay Huucın. Konya, Kömen Yayınları.
• Ersöz, M. (2009). Saha (Yakut) Türklerinin Culuruyar Nurgun Bootur Destanı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Eşankul, C. (2017). Özbek Destanları 6. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eyuboğlu, İ. Z. (1988). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul, Sosyal Yayınlar.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• Gül, V. (2008). “Altayca Almış-Kaan Destanı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnayet, A. (2004). Uygur Halk Destanları 1. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, A. (2013). Uygur Halk Destanları 2. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, A. (2017). Kırgız Destanları 15. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Jumadilova, M., Alpısbayeva, K., Abdıgulıp, R., Avespayeva, P. (2015). Kazak Destanları 10. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Jung, C. G. (2009), İnsan ve Sembolleri, çev. Ali Nahit Babaoğlu, İstanbul, Okyanus Yayınları.
• Killi Yılmaz, G. (2013). Hakas Destanları 4. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kılıç, A. (2001). “Isparta Yöresi Halk İnançları”. Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, Ankara, Evrak Yayınları, 415-444.
• Küçük, M. A. (2020). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Geleneğinde Don Değiştirme”. Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 94: 97-122.
• Kâşgarlı Mahmud (2021), Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri), C. I-II-III, çev. Besim Atalay, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mirzayev, T., İşankul, C. (2011). Özbek Destanları 4. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mukasov, M. (2013a). Kırgız Destanları 11. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztokmak, Ç. A. (2019). Kırgız Destanları 16. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Püsküllüoğlu, A. (1971). Öz Türkçe Sözlük. Ankara, Bilgi Yayınevi.
• Siddiq, A. B. (2019). Tarihöncesi Toplumlarda İnsan-Hayvan İlişkisi ve Orta Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Faunası. Konya, Çizgi Kitabevi.
• Solmaz, A. (2021). Özbek Destanları 7. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Solmaz, E. (2022). “Karaçay-Malkar Atasözlerinde Hayvan Sembolizmi”, Disiplinler Arası Dil Araştırmaları Dergisi, 4: 1-13.
• Suleymanov, A., İbrahimov, G., Ergun, M. (2014a). Başkurt Destanları 1. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Suleymanov, A., İbrahimov, G., Ergun, M. (2014b). Başkurt Destanları 2. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Suleymanov, A., İbrahimov, G., Ergun, M. (2014c). Başkurt Destanları 3. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Suleymanov, A., İbrahimov, G., Ergun, M. (2014d). Başkurt Destanları 4. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tanpolat, C. (2016). Doğu ve Batı Kültürlerinde Başlıca Hayvan Mitleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul, Işık Üniversitesi.
• TDK Türkçe Sözlük C-2 (1998). Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, F., Arıkan, M. (2011). Kazak Destanları 8. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türktaş, M. M. (2013). “Dede Korkut Hikâyelerinde Adı Geçen Hayvanlar ve Bu Hayvanların Diğer Türk Lehçelerindeki Adlandırılışları”, Önder Göçgün’e Armağan, Cilt:2, Ed. Mithat Aydın, Denizli, Pamukkale Üniversitesi Yayınları.
• Uluç, G., Hüseynli, A., Mehdiyeva, D., Qır, Ö., İbrahimova, İ., Sərxanbəyova, C. (2013). Irk Bitig Kadim Uygur Dilinde Yazılmış Fal Kitabı. Bakü, Türkçesi Varken Topluluğu Yayınları.
• Yener, M. L. (2019). “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları ve Türklerde Hayvan Sembolizmi”. Yeni Türkiye Dergisi, 105: 139- 179.