Türkiye Selçuklularında Çevgan

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 177 - 187, 31.12.2024

Nilüfer Karçaaltıcaba Cengiz

https://doi.org/10.48174/buaad.1579772

Öz

İslamiyet öncesi dönemden itibaren Türklerin savaşçı ve dinamik bir millet olmalarından dolayı çevgan oyunu, hayatlarında önemli bir yer edinmiştir. Bu sebeple atlı spor oyunlarından çevgan, Türklerin savaşçı kimliği ve dinamikliğini besleyen bir işlev görmüştür. Askeri sefer öncesinde çevgan oynanması hem atların eğitimlerini hem de savaşçı millet özelliği taşıyan halkın daima çeşitli saldırılara ve taarruzlara hazır halde bulunmasını sağlamıştır. Türkler, bu niteliklerini Anadolu’ya göç ettikten sonra da sürdürdükleri için çevgan oyunu Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları döneminde de devlet erkanı ve halk arasında varlığını sürdürmüştür. Özellikle Türkiye Selçukluları zamanında çevgan oyunu için Konya, Kayseri, Erzurum gibi önemli yerleşim yerlerinde meydanlar oluşturulmuştur. Türkiye Selçuklu sultanları savaş öncesinde askere moral vermek ve askeri talim amacıyla bu meydanlarda çevgan müsabakaları tertip ettirmiştir. Savaş sonrasında ise kazanılan zaferleri kutlamak amacıyla çevgan oynanmıştır. Sultanların düğün merasimlerinden sonra ve bayram kutlamalarından sonra da çevgan oyununa eğlence amaçlı yer verilmiştir. Bazı üst düzey görüşmeler ve istişareler sırasında da çevgan oyunu gerçekleştirilmiştir. Türkiye Selçuklularında devlet erkanı arasında ilgi gören bu spor halk arasında da bilinmekteydi. Nitekim dönemin edebi eserlerinde ve Türk minyatür sanatında çevgandan söz edilmesi bunun göstergesidir. Günümüzde ise Orta Asya Türk toplumlarında düzenlenen çeşitli toy (şenlik) etkinliklerinde hala varlığını sürdürmektedir. Bu çalışmada Türkiye Selçuklularında çevgan oyununun sadece bir oyundan ziyade askeri, toplumsal ve siyasi alanlara tesir eden, Türk kültürü ve yaşantısıyla bütünleşmiş bir spor dalı olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. Literatür tarama yöntemine dayanan çalışma, kaynak eserlerin ve güncel araştırmaların beraber kullanımıyla ortaya konmuştur. Çalışmanın Türkiye Selçukluları özelinde çevgan sporunun Türklerin yaşamını kuşatıcı etkisini ve kültürel miras açısından ehemmiyetini ortaya koyması bakımından önemli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

atlı spor, çevgan, Türkiye Selçukluları, Türkler

Çevgan in the Seljuks of Türkiye

Öz

The nomadic lifestyle and ecological needs of the Central Asian steppes made horses essential for the Turks, crucial for migration, hunting, and daily life. Horses were not only war tools but also central to sports and social activities, leading to the development of equestrian sports like çevgan (polo), cirit (javelin), and gökbörü (buzkashi) in pre-Islamic Turkic societies. These sports maintained horses' readiness in peacetime and prepared Turks for rapid military mobilization. Equestrian skills and agility were highly valued, reflecting the Turkic warrior culture and ideals of heroism. Today, equestrian games continue in Anatolia and Central Asia, embodying traditional values. Çevgan, derived from Persian, became popular in the Seljuk period, associated with Persian cultural influence, and was played on horseback on fields during festivals and ceremonies. It served military and entertainment purposes, with Seljuk rulers, such as Tugrul Beg and Sultan Melikşah, frequently engaging in it for training and recreation. The game remained popular among both rulers and the general populace, with evidence in Turkish art and literature, such as the works of Yunus Emre. Later, it spread to the West as polo and continues to be celebrated as cultural heritage in Central Asia and Azerbaijan, where it is recognized by UNESCO. In Turkey, çevgan was played until the 1920s, preserving its cultural significance among Turks from Central Asia to Anatolia.

Anahtar Kelimeler

equestrian sports, çevgan, Turkish Seljuks, Turks

Kaynakça

• Aliyeva, S. (2023). At ve at kültü, çevgan oyunu ve mesihi yaratıcılığında izleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 628-637.
• Atabeyoğlu, C. (1984). Olimpiyatlar. İstanbul: Dışbank Yayınları.
• Atalay, B. (1992). Divanü Lügati’t Türk tercümesi 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başbuğ, H. (1986). Aşiretlerimizde at kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Boz, E. (2021). Yunus Emre, Divan (Fatih Yazması). Ankara: Uzman Matbaacılık.
• Çavuşoğlu, A. (2008). Çevgen/çöğen oyunu kültürü ve edebî, tasavvufî metinlerde yansıması. İSTEM, 6(11), 159-174.
• Demirci, M. (2021). Selçuklularda spor ve idman faaliyetleri. İslâm’da Dayanışma ve Spor (M.R. Akpınar Ed.). Keykubat Matbaa: Konya.
• Elibol, R. (2023). Ortaçağ’da aristokrat bir eğlence: Çevgan oyunu ve pratikleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Martin Artuklu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Mardin.
• Ersan, M. (2006). Türkiye Selçuklularında devlet erkânının eğlence hayatı. Tarih İncelemeleri Dergisi, 21(1), 73-106.
• Esin, O. (2017). Orta Asya ve Anadolu ekseninde eski Türklerin hayatında önemli bir figür: At. Ulakbilge, 5(14), 1315-1334.
• Eyduran, A. (2009). Türk kültürü ve edebiyatında çevgan oyunu. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (53), 83-114.
• Güven, Ö. (1992). Spor anlayışımız ve sporun sosyo-psikolojik işlevi. G.E.F. Dergisi, 8(1), 40-48.
• Halıcı, F. (1993). “Çevgân”, TDV Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• İbn Bibi (1996). El-evâmirü‟l Alâiye fi‟l-umûri‟l-Alâiyye (Selçukname I). (M. Öztürk, Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İlker Günel - Abdurrahman Kepoğlu, “Büyük Selçuklu Devletinin İktisadi Anlayişi Ve Gök Meydan Ve Spor Tekkesi Kurumlarinin Eğitim Yönetimi Yapilari Ve Ekonomiye Etkileri”, Turkish Studies Social Sciences, Volume 14 Issue 4, 2019, p. 1499-1513, s.1512.
• Kaymak, S. (2013). Selçuklu’nun çevgânı Avrupa’da oldu polo. Yedi Kıta, (Kasım 2013), 13-15.
• Kazvini, Hamdullah Müstevfi (2018). Tarih-i Güzide. (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kesik, M. (2011). At üstünde Selçuklular, Türkiye Selçukluları’nda ordu ve savaş. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kinzler, İ. (1947). Die leibesübungen der zentralasia tischen völker ınauguraldissertation zur eirangung. Grazim: Des Doktorgrades, Grazim.
• Kösali Muş, S. (2020). I. Alâeddin Keykubad dönemi (1220-1237) Türkiye Selçuklu Devleti ve Eyyûbîler arasındaki elçilik ilişkileri. Journal of Humanities and Tourism Research, 10(4), 939-951.
• Merçil, E. (2011). Selçuklularda saray ve saray teşkilatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Metin, Y. (2013). Türkiye Selçuklu şehirlerinde “Meydan” kültürü. Tarih İncelemeleri Dergisi, 28(1), 209-222.
• Öngel, H. B. (2001). Türk kültür tarihinde spor. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özen, N. (2012). Türk kültür tarihinde spor ve Türklerin spora katkıları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Batman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Batman.
• Öztek, İ. (2007). Çöğen. Türkiye Olimpiyat Derneği Dergisi, (3), 1-4.
• Pakalın, M. Z. (1983). Tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü 2. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Tazegül, Ü. (2017). Farklı toplumlarda polo sporu. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(3), 2150-2161..
• Türkmen, M. (2009). Dünden bugüne Türk toplumlarında çevgen / çöğen / çevgan / polo oyununa genel bakış. Türk Dünyası Araştırmaları, (183), 479-492.
• Türkmen, T.A. (2014). Selçuklularda at ve atçılık kültürü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilecik.
• Yalçın, Y., Turan, F. & Korkmaz, S. (2024). Alaaddin Keykubat döneminde (1220-1237) spor ve uygulama alanları. Herkes İçin Spor ve Rekreasyon Dergisi, 6(1), 32-46.