Collocation And Concept Relationship Of The Concept Of Közgü İn Garaibu's-Sıgar

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 35 - 56, 20.06.2025

Serpil Soydan

Öz

Mirror, which is defined as the word 'gözgü' in Turkish, 'ayine' in Persian, and 'mir'at' in Arabic, is one of the most important objects used by human beings from past to present. Mirror constitutes a rich source with its symbolic meanings for history, culture, myths and literature. The first mirror was obtained by polishing copper in Mesopotamia in 4000 BC and in Egypt in 3000 BC. The oldest mirror in the world was found in Çatal Höyük. The Chinese obtained the mirror by polishing bronze in 2000 BC. As with the mirrors belonging to the Islamic period, the mirrors used by the Seljuks were small in size, their front faces were polished, and their back sides were decorated with relief motifs. The Ottomans, on the other hand, used richly decorated mirrors made of gold, silver, jade, iron and bronze, and mostly with handles. Venice, which had an important place in the deep-rooted history of mirrors in the sixteenth century, and the glazing technique they developed in mirror making took its place in history and was used until the 19th century.
The aim of this study is to try to examine the word közgü, which is used in Garaibu's-sıgar, one of Nevâyî's divans, within the framework of collocation and conceptual relationship. The data obtained is as follows: 1. Collocations Based on Noun + Noun Association: Beauty-Mirror, Mirror-Mirror. 2. Collocations with the word Közgü in its complement form: August rose-Mirror, Day-Mirror, Heart-Mirror. 3. Collocation Based on Noun + Preposition Association: Horseshoe-Mirror. 4. Preposition + Collocation Based on Noun Association: Bluestone-Mirror. 5. Collocation Based on Noun + Verb Association: Sword-Mirror. 6. Collocation Based on Noun + Suffix-Verb Association: Drop-Mirror. 7. Collocation Based on Noun + Verb / Compound Verb Association: Mirror-Mirror, Heart-Mirror. 8. Collocation Based on Attribution Group + Noun Association: Face beauty-Mirror.

Anahtar Kelimeler

Garaibu's-sıgar, , közgü , , collocation, , concept, , Nevâyî

Garaibu’s-Sıgar'da Közgü Kavramının Eş Dizimlilik ve Kavram İlişkisi

Öz

Türkçede gözgü, Farsçada âyine, Arapçada mir’at sözcüğü ile karşılanan ayna, insanoğlunun geçmişten bugüne kullandığı en önemli nesnelerden biridir. Ayna, tarih, kültür, mitler ve edebiyat için yüklendiği simgesel anlamlarla zengin bir kaynak oluşturmaktadır. İlk ayna MÖ 4000’lerde Mezopotamya’da, MÖ 3000’lerde Mısır’da bakırın parlatılmasıyla elde edilmiş olup dünyanın en eski aynası, Çatal Höyük’te bulunmuştur. Çinliler, MÖ 2000’lerde bronzu parlatarak aynayı elde etmişlerdir.
Ortaçağ İslâm sanatlarında da Eskiçağ dünyasında olduğu gibi aynaya dinî-sihrî bir değer verildiği görülmektedir. İslami döneme ait olan aynalarda olduğu gibi, Selçukluların kullanmış oldukları aynalar küçük boyutlu, ön yüzleri parlatılmış, arka yüzleri kabartma motiflerle süslenmiş şekildedir. Osmanlılar ise altın, gümüş, yeşim, demir ve bronzdan yapılmış zengin bezemeli ve çoğunlukla saplı aynalar kullanmışlardır. On altıncı yüzyılda aynanın köklü tarihinde önemli bir yere sahip olan Venedik, ayna yapımında geliştirdikleri sırlama tekniği tarih sahnesindeki yerini almış ve 19. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı Nevâyî’nin divanlarından Garaibu’s- sıgar’da geçen közgü sözcüğünü eş dizimlilik ve kavram ilişkisi çerçevesinde incelemeye çalışmaktır. İnceleme sonucunda elde edilen veriler şöyledir: 1. Ad + Ad Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilikler: Güzellik-Ayna, Ayna-Ayna. 2. Közgü Sözcüğünün Tamlanan Durumunda Olduğu Eş dizimlilikler: Ağustos gülü- Ayna, Gün-Ayna, Gönül-Ayna gibi. 3. Ad + Edat Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilik: At nalı-Ayna. 4. Edat (Cümle başı edatı)+ Ad Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilik: Göztaşı-Ayna. 5. Ad+ Fiilimsi Birlikteliğine Dayalı Eş Dizimlilik: Kılıç-Ayna. 6. Ad + Ek-Fiil Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilik: Damla-Ayna.7. Ad+ Fiil / Birleşik Fiil Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilik: Ayna-Ayna, Gönül-Ayna. 8. İsnad Grubu + Ad Birlikteliğine Dayalı Eş dizimlilik: Yüz güzellik-Ayna.

Anahtar Kelimeler

Garaibu's-sıgar, közgü, , eş dizimlilik, , kavram, , Nevâyî

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü I-II, İstanbul: MEB Yayınları.
• Angın, Z. ve Sivri, M. (2021). Dünya ve Türk kültüründe tarihi, mitik ve ekinsel açıdan “ayna” nın yeri. folk/ed.Derg.,27(1),29-46,DOI:10.22559/folklor. 1341.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III- indeks. (Haz. Kemal Eraslan-Osman Fikri Sertkaya-Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Atalay, B. (1999). Divanü lûgati’t-Türk dizini-endeks- Cilt IV. Ankara: TDK Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2005).Tasavvuf terimler ve deyimleri sözlüğü. Ankara: Anka Yay.
• Clauson, G. S. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: The Clerandon Press.
• Çetindağ, Y. (2011). Ayna kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, F.(2016). Osmanlıca- Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi, Ankara.
• Dilek, İ. (2021).Türk mitoloji sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Eken, N.T. (2016). Eşdizimlerin saptanmasına ve betimlenmesine yönelik kuram ve yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 28-47.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kaşgarlı Mahmud-divanu lugati’t Türk giriş- metin- çeviri- notlar- dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES). (Haz.) Şükrü Haluk Akalın, Ankara: TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I II, 2. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Güler, Z. (2004). Şeyh Galib divanında ayna sembolü. Fırat University Journal of Social Science. Cilt: 14, Sayı: 1, 103-121, Elazığ.
• Hirik, S. (2017). İstemsel eş dizimlilik ve kiplik ilişkisi: tahmin kiplikleri örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (2), 719-733.
• İbnü’l-Arabî. (1971). Tuhfetü’s-sefere (Bir Hediye).(Çev.) Abdülkadir Akçiçek, İstanbul: Rahmet Yayınları.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzi, Nevâyî’nin sözleri ve çağatayca tanıklar. Ankara: TDK Yayınları.
• Kartal, A. (2021). Muallim Nâcî- lügat-i nâcî. Ankara: TDK Yayınları.
• Kırmızı, Y. (2018). Garibnâme’de insan vücuduyla ilgili adların eş dizimlilikleri ve kavramlaştırma-yüz- beñiz- rûy- surat örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kut, G. (2003). Alî Şîr Nevâyî-garâ’ibü’s-sıgar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• Necip, N. E. (1995). Yeni uygur Türkçesi sözlüğü.(Çev.) İklil Kurban. Ankara: TDK Yayınları.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik dîvân şiiri sözlüğü. Cilt I-II, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın çağatay Türkçesi sözlüğü, Cilt 2, Sözlük (Metin) İnceleme- Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Sinemoğlu, N. (1991). Ayna. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi. Cilt 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 259-260.
• Sona, İ. (2017). Klasik Türk edebiyatı metinlerinde “gözgü” kelimesinin kullanımına dair. Journal Of Turkish Language and Literature- Litteraturca, 3 (1), 255-266.
• Sümer, N. (2017). Mitolojik ve dinsel bir sembol olarak ayna. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/ The Journal of International Social Research,10 (52),1367-1375.
• Tietze, A. (2009). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı-İkinci Cilt F-J, Wien: OAW.
• Tıetze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı-Birinci Cilt A-B. Ankara: TÜBA Yay.
• Uludağ, S. (1991). Ayna. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi. Cilt 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,260-262.
• Uludağ, S. (1999). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S.ve Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı. Yiğit, F. (2019). Ayna sembolü çerçevesinde metafiziksel anlatımlar: İbnü’l-Arabî örneği. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (12), 248-266.
• Yudahin, K.K. (2011).Kırgız sözlüğü. (Çev.) Abdullah Taymas. Ankara: TDK Yayınları.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-özbekçe sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Yavuzarslan, P. (2019). Şemseddin Sami- kamus-ı Türkî. Ankara: TDK Yayınları.
• Yıldırım, T., Çiftçi, M. (2012). Dîvânü lugâti’t-Türk’te yer alan alet-eşya adları. Turkish Studies, 7 (2), 1229-1249. Zafer, Z. (2018). Türkçe- bulgarca sözlük. Ankara: TDK Yayınları.