Mesel Kaynağı Olarak Câhiliye Dönemi Hutbeleri

Yıl 2025, Sayı: 26, 153 - 169, 25.12.2025

Mehmet Demirbilek , Faruk Çiftçi

https://doi.org/10.34085/buifd.1756264

Öz

Bu çalışma, Arap edebiyatının sözlü kültür unsurlarından biri olan mesellerin kaynaklarını ele almakta ve özellikle Câhiliye dönemi hutbelerinin mesellerin ortaya çıkmasındaki katkısını incelemektedir. Arap meselleri, tarihsel olarak halk arasında dolaşan veciz sözlerin zamanla kalıplaşmasıyla oluşmuştur. Literatürde mesellerin kaynakları; olaylar, kıssalar, teşbihler, hikmetli sözler, şiirler, kutsal metinler ve ıstılâhî ifadeler gibi çeşitli kategorilerde değerlendirilmiştir. Ne var ki bu sınıflandırmada, Câhiliye dönemi hutbeleri müstakil ve sistematik bir kaynak olarak ele almamıştır. Bu eksiklikten hareketle hazırlanan çalışmada, öncelikle Câhiliye dönemine ait hutbeleri içeren eserler detaylı biçimde incelenmiş, ardından bu eserlerde bulunan Câhiliye döneminde yaşamış hatiplerin hutbelerinde yer alan ve zamanla mesel hüviyeti kazanan ifadeler tespit edilmiştir. Yapılan inceleme neticesinde, söz konusu hutbelerde yer alan ve zamanla meselleşen 15 farklı ifade tespit edilmiştir. Metin tahlili yöntemiyle yürütülen bu araştırma, Arap mesel literatüründe kaynak olarak bugüne kadar yeterince dikkate alınmayan Câhiliye dönemi hutbelerinin, aslında son derece zengin ve işlevsel bir kaynak olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Sonuç olarak bu hutbeler, birer hitabet örneği olmanın ötesinde dönemin toplumsal değerlerini yansıtan ve Arap sözlü kültüründe mesel hâline gelen ifadelerin şekillenmesine zemin hazırlayan önemli metinlerdir. Bu yönüyle çalışma, mesel kaynaklarına dair literatüre yeni bir katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati , Mesel , Mesel Kaynakları , Hutbe.

The Pre-Islamic Khutbahs as a Source of Arab Proverbs

Öz

This study examines the sources of proverbs (amthāl), a key element of Arabic oral culture, and specifically investigates the contribution of Pre-Islamic (Jahiliyyah) sermons to the emergence of proverbs. Historically, Arabic proverbs were formed through the crystallization of pithy sayings that circulated among the people over time. In the literature, sources of proverbs have been classified into various categories such as events, stories, similes, wise sayings, poems, sacred texts, and terminological expressions. However, within this classification, Pre-Islamic sermons have not been addressed as an independent and systematic source. To address this gap, this study first details the works containing sermons from the Jahiliyyah period, and then identifies expressions found in the sermons of orators living in that era which evolved into proverbs over time. The analysis revealed 15 distinct expressions within these sermons that eventually gained proverbial status. Conducted using the textual analysis method, this research reveals that Pre-Islamic sermons, which have not been sufficiently considered as a source in Arabic proverb literature to date, are in fact a highly rich and functional source. Consequently, these sermons are more than just examples of oratory; they are important texts that reflect the social values of the period and laid the groundwork for the formation of expressions that became proverbs in Arab oral culture. In this respect, this study aims to offer a new contribution to the literature on the sources of proverbs.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Proverb , Proverb Sources , Sermon.

Kaynakça

• Ahmed Muhtâr, Abdü’l-Hamid Ömer. Muʿcemu’l-lugati’l-ʿArabiyyeti’l-muʻâsıra. 4 Cilt. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2008.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. Cemheretu’l-emsâl. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm - Abdülmecid Katamış. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1988.
• Beyyâkî, ʿÂdil Câsim. Şiʿru Kays b. Züheyr. Necef: Matbaʿatü’l-Âdâb fi’n-Necefi’l-Eşref, 1972.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Çubukçu, Asri. “Eksem b. Sayfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Dabbî, Mufaddal. Emsâlü’l-ʿArab. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Raidi’l-ʿArabî, 1981.
• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/293-297. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Durmuş, İsmail. “Münâzara”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/576-577. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Düelî, Ebü’l-Esved Zâlim b. Amr b. Süfyân b. Cendel. Dîvânü Ebi’l-Esved ed-Düelî. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1998.
• Ebû Ali, Muhammed Tevfîk. el-Emsâlü’l-Arabiyye ve’l-Asrü’l-Câhilî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1988.
• Fârâbî, İshak b. İbrâhim. Divânü’l-edeb. thk. Muhammed Muhtâr Ömer. 4 Cilt. Müessesetü Dâri’ş-Şaʿb li’s-Sahâfe ve’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr, 2003.
• Güler, Zekeriya. “Rebî‘ b. Ziyâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/498. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 15 Kasım 2025. http://sozluk.gov.tr
• İbn ‘Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-‘İkdu’l-Ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1983.
• İbn Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım. Kitâbü’l-Emsâl. thk. Abdülmecid Katamış. Şam: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1980.
• İsfahânî, Râgıp. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvudî. Şam: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâʾ. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1987.
• Merzûkî, Ebû Ali. Şerhu Dîvâni’l-Hamâse, thk. Garîd eş-Şeyh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 2003.
• Kapar, Mehmet Ali. “Lahmîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/54-55. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Katamış, Abdülmecid. el-Emsâlü’l-ʿArabiyye. 1 Cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Meydânî, Ahmed b. Muhammed. Mecmaʿu’l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Maʽrife, 2004.
• Mufaddal b. Seleme. el-Fâhir fi’l-emsâl. thk. Abdülalim et-Tahâvî. Kahire: Dâru İhyâi’t-Kutubi’l-ʿArabî, 1960.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Safvet, Ahmed Zekî. Cemheretü Hutabi’l-ʻArab fî ʿUsûri’l-ʻArabiyyeti’z-Zâhire. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻİlmiyye, ts.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Duhruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1996.
• Yaʻkub, Emîl Bedîʻ. Mevsûʻatu’l-emsâli’l-ʿArabiyye. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Müstaksâ fî emsâli’l-ʿArab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1987.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.