İbn Sînâ’nın Fonetik Kuramına Katkısı: Geleneksel Göz Ardı Edilişe Karşı Yeni Bir Okuma

Yıl 2025, Sayı: 26, 170 - 188, 25.12.2025

Servet Kılıç

https://doi.org/10.34085/buifd.1756610

Öz

Batı’da ‘Avicenna’, İslam dünyasında ise ‘Şeyhu’r-Reis’ olarak bilinen İbn Sînâ (980–1037), tıp, matematik, felsefe ve doğa bilimlerindeki çalışmalarıyla tanınsa da, fonetik alanına yaptığı katkılar da önemlidir. Esbâbu hudûsi’l-hurûf adlı risalesi, onun fonetik kuramının temelini oluşturur. Sesin mahiyeti, konuşma organlarının anatomisi ve Arap harflerinin fonetik özelliklerine dair görüşleri, İbn Sînâ’nın sesbilim alanındaki derin bilgisini ortaya koyar. Esbâbu hudûsi’l-hurûf, eş-Şifâ ve el-Kânûn fî’t-Tıbb gibi eserlerinde sesin oluşumu, yankı, titreşim, hava basıncı, algı ve işitme süreci üzerine yaptığı açıklamalar modern fonetikle dikkate değer paralellikler taşır. Gırtlak kıkırdakları, küçük dilin işlevi, dil kasları, dudak ve burun boşluğu gibi organlara dair gözlemleri modern anatomiyle büyük ölçüde örtüşür. İbn Sînâ sesi kopma ve çarpışma sonucu oluşan bir olgu olarak tanımlar; yankı, hava dalgaları ve sıkışma–gevşeme süreçlerine dair açıklamaları modern akustik teorileriyle uyumludur. Sesin derecelerini (yükseklik, şiddet, tını) “araz” yani sonradan eklenen nitelikler olarak görmesi, psikoakustikteki perde–şiddet–tını ayrımıyla örtüşür. Fonetikteki özgün katkıları arasında mîm harfinin nazallığını açıklaması, ünlülerin uzunluklarını ölçmesi, harfleri müfred (patlayıcı) ve mürekkep (sürtünmeli) olarak ayırması, hemze’yi boğaz yerine gırtlakla ilişkilendirmesi ve bazı ses değişimlerini allofonik düzeyde değerlendirmesi sayılabilir. Bu yönleriyle İbn Sînâ, klasik dilbilim geleneği ile modern fonetik arasında dikkate değer bir köprü kurmuştur. Çalışma bu bağlamda, İbn Sînâ’nın fonetik kuramını yeniden ele alarak, onun bu alandaki görüşlerinin hem klasik hem de modern dönem çalışmalarıyla örtüşen ve ayrışan yönlerini ortaya koymaktadır. Bu yolla İbn Sînâ’nın fonetik kuramına dair yapılacak sonraki araştırmalara teorik bir temel ve yönlendirici bir zemin oluşturması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

: İbn Sînâ , Fonetik , Sesbilim , Dilbilim , Konuşma Organları

Ibn Sīnā’s Contribution to Phonetic Theory: A New Reading Against Traditional Neglect

Öz

Known in the West as Avicenna and in the Islamic world as Shaykh al-Ra’īs, Ibn Sīnā (980–1037) is celebrated for his contributions to medicine, mathematics, philosophy, and the natural sciences; yet his work in phonetics is equally significant. His treatise Asbāb ḥudūth al-ḥurūf constitutes the foundation of his phonetic theory. His reflections on the nature of sound, the anatomy of the speech organs, and the phonetic properties of Arabic letters reveal Ibn Sīnā’s profound knowledge in the field of phonology.In Asbāb ḥudūth al-ḥurūf, as well as in al-Shifāʾ and al-Qānūn fī al-Ṭibb, he provides explanations of sound production, resonance, vibration, air pressure, perception, and the auditory process that exhibit remarkable parallels with modern phonetics. His observations on the laryngeal cartilages, the function of the uvula, the tongue muscles, the lips, and the nasal cavity largely correspond to modern anatomical findings. Ibn Sīnā defines sound as a phenomenon arising from rupture and collision; his accounts of resonance, air waves, and processes of compression and rarefaction align closely with modern acoustic theories. He considered the degrees of sound (pitch, intensity, timbre) as ʿaraḍ—that is, accidental qualities added to the essence—an approach that corresponds to the psychoacoustic distinction between pitch, loudness, and timbre. Among his original contributions to phonetics are his explanation of the nasality of the consonant mīm, his measurement of vowel length, his classification of consonants into mufrad (plosive) and murakkab (fricative), his association of the glottal stop (hamza) with the larynx rather than the throat, and his treatment of certain sound changes at the allophonic level. In these respects, Ibn Sīnā established a noteworthy bridge between the classical linguistic tradition and modern phonetics. This study, therefore, re-examines Ibn Sīnā’s phonetic theory, highlighting the aspects of his views that converge with and diverge from both classical and modern scholarship. In doing so, it aims to provide a theoretical foundation and guiding framework for future research on Ibn Sīnā’s contributions to phonetic theory.

Anahtar Kelimeler

İbn Sînâ , Phonetics , Phonology , Linguistics , Speech Organs

Kaynakça

• Abdullâh Rebî Mahmûd. İlmu’s-savtiyyât. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 2009.
• Abdusselâm el-Museddî. “el-Mudâmîne’l-Lisâniyyetu fî Turâsi İbn Sînâ’l-Luğaviyyi”. el-Hayâtu’s-sekâfetu 5/10 (1980), 21-31.
• Abdusselâm el-Museddî. et-Tefkîru’l-lisâniyyu fî’l-hedârati’l-arabiyyeh. Tunus: Dâru’l-Arabiyyeti’l-Kitâb, 1. Basım, 1986.
• Abdülkadir Süheyl Ünver. İslam Tababetinde Türk Hekimleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1. Basım, ts.
• Ahmed Muhtâr Ömer. el-Bahsu’l-luğaviyyu inde’l-hunûd ve eseruhu ala’l-luğaviyyîne’l-arab. Beyrut: Dâru’s-Sekâfeh, 1972.
• Ahmet Bolulu, Nurten Elkin. “İşitsel İşlemleme, Bozuklukları ve Potansiyeller”. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 8/8 (2019).
• “HARFLERİN OLUŞUM SEBEPLERİ”. çev. Ali İbn Sina / N. Nihal İnce. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/29 (2010).
• Alî Zuveyn. Menhecu’l-bahsi’l-luğaviyyi beyne’t-turâsi ve ilmi’l-luğati’l-hadîs. Bağdat: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyyeti’l-Âmmeh, 1. Basım, 1986.
• Arif Şanlı. “İnsan Sesinin Anatomik Yapısı ve Sesi Oluşumu Enerjisi”. Ses Gırtlak Anatomisi, 2025. www.drarifsanli.com/tr/girtlak-anatomisi_a.html
• Bertil Malmberg. İlmu’l-asvât. çev. Abdu’ssabûr Şâhîn. Kahire: Mektebetu’ş-Şebâb, 1971.
• Bessâm Bereket. İlmu’l-asvâti’l-âm Asvâtu’l-luğah. Beyrut: Merkezu’l-İnmâi’l-Kavmîyyi, 1988.
• Cemâluddîn Ebu’l-Hasân Alî b. Yusuf el-Kıftî. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Daru’l-fikri’l-arabiyyi, 1. Basım, 1406.
• Ebû Alî el-Huseyn b. Abdillah İbn Sînâ. Kitâbu’şifâ. Beyrut: el-Muessestu’l-Câmiiyyetu’t-Dirâsâtu ve’n-Neşru ve’t-Tevzî, 1988.
• Ebû Alî el-Huseyn b. Abdullah İbn Sînâ. el-Kânûn fi’t-tıb. thk. Muhammed Emîn ed-Dennâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ (thk: Muhammed Hassân et-Tayyân, Yahyâ Mir Âlim). Esbâbu hudûsi’l-hurûf. Dımeşk: Matbûâtu Mecmeu’l-Luğati’l-Arabîyye, tsz.
• Ebû Âmr Osmân b. Saîd ed-Dânî. et-Tahdîd fi’l-itkânî ve’t-tecvîd. thk. Ğânim Kaddûri el-Hamed. Ammân: Dâru Ammâr, 1. Basım, 1421.
• Ebû Bişr Amr b. Osmân es-Sîbeveyh. Kitâbu’s-Sibeveyh,. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 2. Baskı,., 1402.
• Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî tâlib. er-Riâyetu li-tecvîdi’l-kırâati ve tahkîki lafzi’t-tilâveh. thk. Mektebetu Kurtûbâ. Fas: Muessesetu Kurtûbâ, 1. Basım, ts.
• Ebu’l Abbâs Muhammed b. Yezid el-Müberred, (thk: Muhammed Abdulhâlık Adîmeh),. el-Muktedeb,. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İlmî, 1415.
• Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-Muberred. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdulhâlık Adîmeh. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1415.
• Ebu’l-Feth Osmân b. Cinnî. Sirru sinâati’l-i’râb. thk. Hasan Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1413.
• Ebû’l-Feth Osman b. Cinnî. Sirru Sinâeti’l-İ’râb. thk. Hasan Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1413.
• Ebu’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed b. Yusuf Cezerî, Ali Hüseyin el-Bevvâb. et-Temhîd fî İlmi’t-Tecvîd. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Mektebetu’l-Meârif, 1. Baskı., 1405.
• Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî. Mukaddimetu’l-Cezerî ve Tercümesi. çev. .m Sadi Çögenli. İstanbul, 1. Basım, 2000.
• el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-Ayn. thk. İbrâhîm es-Sâmerâî, Mehdî el-Mahzûmî. Bağdat: Dârur-Raşîd, tsz.
• Elif Acar. İBN SÎNÂ FELSEFESİNDE ORTAK DUYU. İstanbul: İSTANBUL MEDENİYET ÜNİVERSİTESİ, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• el-Kâdî Ebî Said el-Hasan b. Abdullah es-Sîrâfî. Mâ Zekerahu el-Kûfiyyûne mine’l-İdğâmi. thk. Sabîh et-Temîmî. Cidde: Dâru’l-Beyâni’l-Arabiyyi, 1. Basım, 1405.
• Eren Balo. TÜRKÇE KONUŞAN DUDAK DAMAK YARIĞI OLAN ÇOCUKLARIN ALVEOLAR VE POST-ALVEOLAR SÜRTÜNMELİ SESLERİNİN AKUSTİK OLARAK İNCELENMESİ. Eskişehir: ANADOLU ÜNİVERSİTESİ, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Fevzî Hasan Şâyîb. Muhâderâtun fî lisâniyyât. Ammân: Vizâratu’s-Sekâfeh, 1. Basım, 1999.
• Fevzî Hasan Şâyîb. Muhâderâtun fi’l-İisâniyyât,. Ammân: Menşûrâtu Vizâratu’s-Sikâfe, 1. Baskı., 1419.
• George Yule. Ma’rifetu’l-luğah. çev. Mahmûd Ferâc Abdulhâfız. İskenderîyye: Dâru’l-Vefâ, 1995.
• Güler Berkiten. Larenks Anatomisi. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2022.
• Hasân Zâzâ. Kelâmu’l-arab min kadâya’l-luğati’l-arabiyyeh. Beyrut: Dâru’n-Nahdah, 1. Basım, 1976.
• Hüsnî Şeyh Osmân. Hakku’t-tilâveh. Mekke: Dârun Tayyibetun li’n-Neşri ve’t-Tevzîi, 1. Basım, 2008.
• İbrâhîm Enîs. el-Asvâtu’l-Luğaviyyeh. Mısır: Mektebetu’n-Nahda, tsz.
• İbrâhîm Halîl. “Sîbeveyh ve’-tağyîru’l-fonolocîyyi’-arabiyyeti ve Savâmitihâ”. Dirâsâtun el-Ulûmu’l-İnsâniyyetu ve’l-İctimâiyyetu 29/1 (2002).
• İclal Ergenç, İpek Pınar Bekar. Türkçenin Ses Dizgesi. Seçkin Yayıncılık, ts.
• İpek Pınar Uzun. Kuramsal ve Uygulamalı SesBilim. Seçkin Yayıncılık, 2020.
• Jean Cantineau,. Durûsun fî İlmi Asvâti’l-Arabiyyeh,. Tunus: Neşriyyâtu Merkezi’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-İktisâdiyyeti ve’l-İctimâiyyeh, 1385.
• Kemâl Bişr. İlmu’l-luğati’l-âm el-Asvât. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1. Basım, 1986.
• Mahmûd b. Alî Besseh. el-Emîd fî ilmi’t-tecvîd. İskenderîyye: Dâru’l-Akîdeh, 1. Basım, 2004.
• Mario Pei. çev. Ahmed Muhtar Ömer. Âlemu’l-Kutub, 8. Basım, 1998.
• Mehmet Yıldırım. Temel İnsan Anatomisi. Ankara: Nobel Tıp Kitapevleri, 2. Basım, 2022.
• Michel Zekeriyyâ. el-Elsiniyyetu’t-tevlîdiyyetu ve’t-Tehvîliyyetu ve Kavâidu’l-luğati’l-arabiyyeh. Beyrut: el-Muessesetu’l-Câmiiyyetu li’d-Dirâsâti ve’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2. Basım, 1406.
• Muammer Sarıkaya. “ARAPLARDA FONETİK İLMİNİN DOĞUŞU”. Bilimname 4/1 (2004).
• Muhammed Alî el-Hûlî. Mu’cemu-ilmi’l-asvât. Riyad: Metâbiu’l-Ferezdaki’t-Ticâriyyeh, 1. Basım, 1406.
• Muhammed b. Ebûbekir el-Maraşî. Cuhdu’l-mukîl. thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamd. Ammân: Dâru’l-Ammâr, 2. Basım, 2008.
• Muhammed Salih ed-Dâli‘. İlmu’l-asvât inde ibni sînâ. Mısır: Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyyeh, 1. Basım, 1990.
• Muhyiddîn Ramazân. Fî savtiyyâti’l-arabiyyeh. Ammân: Mektebetu’r-Risâleti’l-Hadîseh, tsz.
• Nazife Nihal İnce. “Tabiî Ilimlerin Arapça Sesbilim Gelenegine Etkisi: Cühdü’l-mukill Örnegi”. HİTİT İLAHİYAT DERGİSİ 23/1 (2024).
• Ramazan Abduttevvâb. el-Medhalu ilâ ilmi’l-luğah. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 3. Basım, 1417.
• Ramazân Abdu’t-Tevvâb. el-Medhelu ilâ İlmi’l-Lugah. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 3. Baskı., 1417.
• Reha Recep Ergül. “Psikoakustik ve Film Sesinde Algısallık”. Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi 4/3 (2006).
• Robert Henry Robins. Mûcizu târîhi ilmi’l-luğah. çev. Ahmed İvad. Kuveyt: Âlemu’l-Ma’rifeh, 1997.
• Saad Maslûh. Dirâsetu’t-sem’i ve’l-kelâm. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1980.
• Serhat Durmaz. Temel Akustik ve Çevresel Gürültü Ölçümleri. İstanbul: İkinci Adam Yayınları, 1. Basım, 2024. Sir James William. Turkısh and Englısh Lexıcon. 2 Cilt. Constantınople, 1890.
• Snell, R.S. Klinik Anatomi. çev. Mehmet Yıldırım. Nobel Tıp Kitapevleri, 11. Basım, 2021.
• Tahirhan Aydın. “ARAPÇA VE TÜRKÇE’DE SESLER -KARŞITSAL ÇÖZÜMLEME”. Ekev Akademi Dergisi 14/44 (2010).
• Yâkût el-Hemevî er-Rûmî. Mu’cemu’l-udebâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmiyyi, 1. Basım, 1414.