Osmanlı Âlimi Kara Çelebi Muhammed et-Tirevî’nin Tefsirinde Kırâatlere Yaklaşımı (Kırâat-Tefsir İlişkisi Bağlamında)

Yıl 2025, Sayı: 26, 212 - 232, 25.12.2025

Mehmet Maşuk Acar

https://doi.org/10.34085/buifd.1756781

Öz

Osmanlı ilim geleneği, İslâmî ilimlerin pek çok alanında olduğu gibi Kur’an ilimleri sahasında da köklü bir birikim ortaya koymuştur. Bu birikimin önemli boyutlarından biri de kırâat ilmidir. Osmanlı’da kırâat ilmi, yalnızca rivayet esasına dayalı bir aktarım değil; dirayetle de bütünleşen, çok katmanlı bir yorum alanı olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı’nın son dönem klasik âlimlerinden, “Kara Çelebi” lakabıyla tanınan Muhammed et-Tirevî’nin kırâat-tefsir ilişkisine dair yaklaşımı merkeze alınmıştır. Matbu olmayan Tefsîru Sûreti’l-Fâtiha ve Yâsîn adlı yazma eseri temelinde yürütülen bu araştırma, müellifin tefsire yaklaşım biçimini ve kırâat ilmine olan vukufiyetini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırma, Kara Çelebi’nin kırâat vecihlerini yalnızca okuma farklılıkları olarak değil; ayetin manasını ve bağlamını zenginleştiren ilmî imkânlar olarak değerlendirme yöntemini analiz etmeyi hedeflemektedir. Çalışma, dokümanter yöntemle yürütülmüş; klasik kırâat ve tefsir kaynakları ile yazma eserler ışığında, senet yapısı, gramatik boyut, semantik ve bağlamsal bütünlük açısından detaylı bir analiz yapılmıştır. Araştırma neticesinde, Kara Çelebi’nin sahih kırâatlere öncelik verdiği, şâz vecihleri ise anlamı derinleştirmek ve alternatif yorum kapılarını aralamak amacıyla kullandığı görülmüştür. Onun, kırâatleri değerlendirmedeki tercih ölçütleri; dilsel uyum, mana derinliği ve bağlamsal bütünlük gibi esaslara dayanmaktadır. Kaynak aktarımındaki düzen, bilimsel titizliğin bir boyutunu temsil eder; ancak bu titizlik, yalnızca biçimsel doğrulukla değil, aynı zamanda anlamın inşası ve bağlamla kurulan ilişki üzerinden de şekillenir. Kara Çelebî, kırâatleri yalnızca teknik bir mesele değil, Kur’an’ın hikmet dolu anlamlarına açılan kapılar olarak görmüştür. Onun yöntemi, klasik geleneğe sadık bir çizgiyle birlikte metne canlılık ve yorum imkânı kazandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Tefsir , Fâtiha , Yâsîn , Kara Çelebi , Osmanlı

Qirāʾa Practices in the Tafsīr of the Ottoman Scholar Kara Çelebi Muḥammad al-Tīrawī (In the Context of the Qirāʾa–Tafsīr Relationship)

Öz

The Ottoman scholarly tradition, as in many other department of Islamic sciences, cultivated a profound and enduring legacy in the domain of Qur’anic studies. One of the significant dimensions of this legacy is the science of Qirāʾāt, which, in the Ottoman context, was not merely transmitted through the principle of riwāya (narration), but was also approached as a multilayered interpretive field integrated with dirāya (rational analysis). This study centers on the perspective of Muḥammad al-Ṭīrawī -known by the epithet “Qara Jelebi”-a prominent scholar of the late Ottoman classical period, regarding the relationship between Qirāʾāt and tafsīr. Based on his unpublished manuscript Tafsīr Sūrat al-Fātiḥa wa Yāsīn, the research aims to uncover the author’s exegetical approach and his mastery of the science of Qirāʾāt. The study seeks to analyze how Qara Jelebi conceptualized the variant readings (wujūh al-qirāʾāt) not merely as phonetic or recitational divergences, but as epistemic tools that enrich the semantic depth and contextual resonance of the Qur’anic text. Employing a documentary method, the research conducts a detailed analysis -drawing upon classical sources in Qirāʾāt and tafsīr as well as manuscript evidence- through the lenses of isnād structure, grammatical features, semantic coherence, and contextual integrity. The findings indicate that Qara Jelebi prioritized canonical (ṣaḥīḥ) readings, while employing non-canonical (shādh) variants to deepen meaning and open avenues for alternative interpretations. His evaluative criteria rest upon principles such as linguistic harmony, semantic profundity, and contextual coherence. Although his meticulous citation of sources reflects a dimension of scholarly rigor, this rigor is not confined to formal accuracy alone; rather, it is shaped by a broader concern with meaning construction and contextual alignment. This approach -which regards Qirāʾāt not as a purely technical matter but as interpretive gateways into the Qur’an’s layers of divine wisdom- deserves a distinguished place within the Ottoman exegetical tradition. Qara Jelebi’s method, while remaining faithful to the classical heritage, breathes vitality into the text and expands the horizons of interpretation.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Tafsīr , al-Fātiḥa , Yāsīn , Qara Jelebî , Ottoman

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası”. Divan İlmi Araştırmalar 0/1 (1999), 249-303.
• Acar, Mehmet Maşuk. “Kara Çelebî Muhammed et-Tîrevî’nin Hayatı, İlmi Kişiliği ve Eserleri”. İzmir’de İlmî ve Kültürel Hayat-I (14-16. yüzyıllar). İzmir, 2025.
• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Meselesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Akakuş, Recep. İslam’da Kur’an Öğretimi ve Reisü’l-Kurrâ Gönenli Mehmed Öğütçü Hocaefendi. İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı, 1991.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâatlerin Fıkhî Hükümlere Etkisine Dair Bir İnceleme: Nisâ Sûresi’nin 43. Âyeti Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (30 Aralık 2015), 205-232. https://doi.org/10.17120/omuifd.28925
• Akcan, Resul. “Osmanlı’da Kıraat İlminin Öncü Şahsiyetlerinden Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Cezerî (İbnü’n-Nâzım): Hayatı, Eserleri ve İlmî Kişiliği”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/2 (Aralık 2024), 133-150. https://doi.org/10.54893/vanid.1464146
• Akdemir, Mustafa Atilla. Hamid b. Abdülfettâh el-Paluvî Hayatı, İlmî Şahsiyeti, Eserleri ve “Zübdetü’l-İrfân” Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• ‘Akk, Hâlid Abdurrahman el-. Usûlu’t-Tefsîr ve kevâ‘iduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kıraat Âlimleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2016.
• Alemdar, Yusuf. Osmanlı’da Dâru’l-Kurrâ Müessesesi ve Kıraat Öğretimi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Alî Efendi, Mü’min b. Câmi‘ü’l-kelâm fî resmi mushafi’l-imâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Böl., 44, 1b-64b.
• Aydın, Hasan. Kara Çelebi Muhammed et-Tirevî ve Tefsir Yöntemi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ayyıldız, Mahmut. Kara Çelebi Muhammed et-Tîrevî’nin Fâtiha Sûresi Tefsiri (Tahlil - Tahkik). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bâzemûl, Muhammed b. Ömer. el-Kırâat ve eseruhâ fi’t-tefsîr ve’l-ahkâm. Riyad: Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ Külliyyetü’d-Da‘ve ve Usûlü’d-dîn, 1996.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed el-. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşelî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/543-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matba-i Amire, 1902.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed el-. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmud Muhammed Şâkir Ebû Fehr. Kahire-Cidde: Matba‘atu’l-Medenî-Dâru’l-Medenî, 3. Basım, 1992.
• Çollak, Fatih. “Reîsü’l-Kurrâ’lık Müessesesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri.” Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV: Kırâat İlmi ve Problemleri. ed. Bedrettin Çetiner. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Dabbâ‘, Alî Muhammed ed-. el-İdâ’e fî beyâni usûli’l-kırâe. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1999. Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı -Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair –”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (2007), 57-110.
• Dartma, Bahattin. “Osmanlı Döneminde Bazı Müstakil Dirâyet Tefsirleri ve Uyguladıkları Yöntemler”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 11/7 (2016), 121-150. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.9671
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ ed-. İthâfu fudelâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-arba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Durmuş, İsmail - Pala, İskender. “İstiare”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/315-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Muhammed Cemîl Sıdkî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin tete‘allaku bi’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdr, 1975.
• Efgânî, Saîd el-. Fî usûli’n-nahv. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1987.
• Gökdemir, Ahmet. “Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Osmanlı İlim Dünyasına Katkıları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/44 (31 Aralık 2017), 113-148.
• Gökdemir, Ahmet. “Genel Hatlarıyla Osmanlı Kıraat İlmi Eserleri”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (15 Haziran 2021), 59-78. https://doi.org/10.33460/beuifd.871168
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (26 Haziran 2019), 91-123. https://doi.org/10.16947/fsmia.582365
• Halebî, Ahmed b. Yusuf es-Semin el-. ed-Dürru’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, ts.
• Hatîb, Abdüllatîf el-. Mu‘cemü’l-Kırâât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Sa‘duddîn, 2002.
• Hüzelî, Yûsuf b. Alî b. Cebbâra Ebü’l-Kâsım el-. el-Kâmil fi’l-kırâât ve’l-erba‘în ez-zâide ‘aleyhâ. thk. Cemâl b. Seyyid b. Rifâ‘î eş-Şâyib. Mısır: Müessesetü Semâ li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 2007.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îdâhi anhâ. thk. Alî en-Necdî Nâsıf vd. 2 Cilt. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf - el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1966.
• İbn Ebî Meryem, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Nasr b. Alî. el-Mûḍaḥ fî vücûhi’l-ḳırâʾât ve ʿilelihâ. thk. Ömer Hamdân el-Kübeysî. Cidde: y.y., 1993.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Ahmed. Muhtasar fî Şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-bedî’. Kahire: Mektebetü’l-Mutenebbî, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (et-Tavżîḥ ve Tavżîḥu’l-ḫulâṣa). thk. Berekât Yûsuf Hubûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Mihrân, Ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyn en-Nîsâbûrî. el-Mebsût fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Sebî’ Hamza Hâkîmî. Dımaşk: Mecma‘u’l-Luğati’l-Arabiyye, 1981.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Maârif bi Mısr, 2. Basım, 1972.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn b. Alî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. thk. İmîl Bedî‘ Yakub. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Câmi‘ü’l-esânîd. Kitap. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Dârülmesnevî Böl., 11.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2016.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. en-Nihâye fi’l-kırâati’s-selâs ez-zâide ‘ani’l-‘aşere (Mecmû’atün mühimmetün fi’t-tecvîdi ve’l-kırââti ve’r-resmi ve ‘addi’l-ây adlı eser içinde). thk. es-Seyyid Rifâ‘î Cemal. Kahire: Mektebetü İbn-i Teymiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Gotthelf Bergstraesser. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Tahbîrü’t-Teysîr fî ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’l-ʿaşere. thk. Ahmed Muhammed Müflih el-Kudât. Amman: Dâru’l-Furkân, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Takrîbü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Abdullah Muhammed Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Muhammed Temîm ez-Zü‘biyy. Cidde: Dâru’l-Hüdâ, 1994.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. el-Kâfiye fî ’ilmi’n-Nahv. thk. Sâlih Abdulazîm eş-Şâ‘ir. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
• Kaçar, Halil İbrahim. “Terşîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/516. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kara Çelebî, Muhammed et-Tîrevî. el-Metâlibu’l-‘âliye. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 5397, 1b-220a.
• Kara Çelebî, Muhammed et-Tîrevî. Metâli‘u’l-envâr. Afyon: Milli Kütüphane, Gedik Ahmed Paşa, 17880, 1b-215a.
• Kara Çelebî, Muhammed et-Tîrevî. Şerh-u Vird-i Settâr. İstanbul: Millet Kütüphanesi, 4352, 51b-81a.
• Kara Çelebî, Muhammed et-Tîrevî. Tefsiru Sûreti’l-Fâtiha ve Yâsîn. Kitap. Şâm: Zâhiriyye Kütüphanesi: 4665.
• Kara Çelebî, Muhammed et-Tîrevî. Tefsiru Sûreti’l-Fâtiha ve Yâsîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Denizli, 34, 1b-93a.
• Karaçam, İsmail. Kırâat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevâtir Kırâatların Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed Ebî Bekr el-. Latâifü’l-işârât li funûni’l-kırâât. thk. Âmir es-Seyyid Osmân- Abdüssabûr Şahîn. 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1972.
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi: Zemahşerî Örneği. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Kılıç, Mustafa. “The Required Disciplines for Commentators of the Qur’ân in the Context of the Qur’ân Commentaries of the Turkish Republic Period (1923-2011)”. European Intensive Programme: Translating God(s): Fluid Religion And Orthodoxy (Yayımlanmamış Tebliğ). Constanţa, Romanya, 2012.
• Kirmânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Nasr el-. Şevâzzü’l-kırâât. thk. Şemrân el-Acelî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâg, ts.
• Mağribî, Haşim b. Muhammed. el-Bereretü’l-hayriyye fî vucûhi kırââti’l-e’immeti’l-‘aşere. Kitap. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Erzincan Böl., 72, 46a-126a.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ‘an ma‘âni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Mısır: y.y., 1977.
• Melâhî, Abdullah Alî el-. Tefsîru’l-Kur’ân bi’l-kırââti’l-Kur’âniyyeti’l-‘aşr. 13 Cilt. Gazze: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye Kulliyyetü Usûliddin, 2002.
• Mete, Zekai. “Tire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/195-197. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Molla Efendi, Muhammed Emin. Umdetü’l-Hullân fî Îdâhi Zübdeti’l-İrfân. İstanbul: Karahisarizade Sahaf Esad Matbaası, 1871.
• Muhammed et-Tîrevî, Kara Çelebi. Metâli‘u’l-envâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Denizli, 197, 1b-427a.
• Mustafa Ahmed Efendi, Taşköprizâde. eş-Şakâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Müstakimzâde, Süleyman Sa‘deddin Efendi. Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkı Basım). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2000.
• Neşşâr, Ebü’l-Hafs Ömer b. Kâsım en-. el-Büdûru’z-zâhira fi’l-kırââti’l-aşri’l-mütevâtira. thk. Ahmed Îsâ el-Mi‘sarâvî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir li’t-tibâ‘ati ve’n-Neşr, 2. Basım, 2011.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ali en-. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr. thk. Mecdi Muhammed Surûr Sa‘d Bâslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Özbek, Ömer. “Kıraat Farklılıklarının Anlama Etkisi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/39 (01 Aralık 2015), 163-181.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Mûsâ eş-. el-Makâsıdü’ş-şâfiye fî şerhi’l-Hulâsati’l-Elfiyye (Şerhu Elfiyyeti İbn Mâlik). thk. Mecmû‘atun mine’l-muhakkıkîn. 9 Cilt. Mekke: Ma‘hedü’l-Buhûsi’l-İlmiyye ve İhyâü’t-Turâsi’l-İslâmî, 2007.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyiü’l-Fudalâ. ed. Abdülkadir Özcan. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmi‘u’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tanman, M. Baha. “Dârülkurrâ (Mimari)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/545-548. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tetik, Necati. “Kırâat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kırâat Eğitiminde Meslekler”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV: Kırâat İlmi ve Problemleri. ed. Bedrettin Çetiner. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002. https://doi.org/10.29355/iuif.2018.8
• Uzun, Yakup. “Kıraat İlmi̇nde Usûl ve Ferşi̇n İsti̇snaları”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 9/1 (15 Nisan 2025), 66-95. https://doi.org/10.52115/apjir.1575676
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Büyük Osmanlı Tarihi. 6 Cilt. b.y.: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7. Basım, ts.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2019. Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV, 2. Basım, 2012. Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’t-te’vîl. thk. Mustafa Hüseyn Ahmed. 4 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’r-Teyyân li’-Turâs-Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 3. Basım, 1987. el-Cevâhirü’l-ma‘neviyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşit Efendi, 166, 1b-99b.