Interdisciplinary Interaction and the Quest for an Original Structure in the Science of Usul al-Fiqh in the Classical Period

Yıl 2025, Sayı: 26, 293 - 315, 25.12.2025

Mehmet Sayğın

https://doi.org/10.34085/buifd.1756814

Öz

Usul al-fiqh constitutes the theoretical foundation of Islamic law, systematizing the methods used in deriving legal rulings. With the process of codification, this discipline took shape within this purpose, gradually incorporating concepts from theology, logic, linguistics, and dialectics, and even engaging with non-Islamic intellectual traditions. However, this expansion eventually led to deviations from its original framework and an accumulation of unbeneficial details. From the 5th/11th century onward, some scholars argued for the purification and renewal of the discipline by filtering out such elements. Approaches to this renewal varied: some scholars emphasized methodological reform, others pedagogical concerns, while some addressed both. Others prioritized functional and purpose-oriented dimensions. Additionally, certain scholars participated in these debates due to their cautious stance toward particular sciences or fundamental issues of usul itself. This study examines the content expansion within usul al-fiqh and the theoretical challenges it produced. It further analyzes how the integration of external sciences affected the originality of the discipline. The perspectives of classical usul scholars on this matter are presented comparatively, highlighting the systematic frameworks they employed. The study aims to reveal the historical efforts made to preserve the methodological essence of usul al-fiqh, while also demonstrating how these debates sought to transform both its theoretical structure and practical applications. Methodologically, this research employs a qualitative approach, drawing on classical usul texts, conducting comparative analyses, and situating findings within a theoretical framework. Such an approach offers significant insights into the historical development of usul al-fiqh and its relevance in the modern context.

Anahtar Kelimeler

Usul al-Fiqh , Foundational Sciences , Content Expansion , Approaches , Original Structure

Proje Numarası

Yok

Klasik Dönemde Fıkıh Usulü İlminde Disiplinlerarası Etkileşim ve Özgün Yapı Arayışı

Öz

Fıkıh usulü, İslâm hukukunun teorik temelini oluşturan ve hüküm istinbatında kullanılan yöntemleri sistemleştiren bir disiplindir. Tedvin süreciyle birlikte bu amaç çerçevesinde şekillen usul ilmi, zamanla kelam, mantık, fıkıh, dil ve cedel gibi ilimlerden kavramlar devralarak içerik bakımından genişlemiş, hatta İslâm dışı düşüncelerle tartışmalara girmiştir. Ancak bu genişleme, zamanla disiplinin özgün yapısından ayrışmasına ve fuzuli ayrıntılarla dolmasına yol açmıştır. V/XI. yüzyıldan itibaren bazı usulcüler, bu unsurların ayıklanarak ilmin tecdid edilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Bu bağlamda ortaya çıkan yaklaşımlar çeşitlilik arz etmiş; kimi usulcüler meseleyi metodolojik, kimileri pedagojik, bazıları ise her iki boyutu birlikte ele almış; diğerleri ise daha çok pratik işlevsellik ve gaye merkezli boyuta yoğunlaşmıştır. Ayrıca, bazı âlimler belirli ilimlere, bazıları da usulün kimi temel meselelerine mesafeli tutumları sebebiyle bu tartışmalara katılmışlardır. Bu çalışma, fıkıh usulündeki içerik genişlemesini ve bu genişlemenin doğurduğu teorik problemleri ele almayı amaçlamaktadır. Aynı zamanda, fıkıh usulüne kaynaklık eden ilimlerden gelen meselelerin fıkıh usulünün özgün yapısına etkilerini çözümlemeye çalışmaktadır. Klasik dönemde bu konuda görüş bildiren usulcülerin yaklaşımları mukayeseli bir şekilde ele alınarak, bu yaklaşımların hangi sistematik içinde sunulduğu incelenmektedir. Çalışma, tarihsel bir perspektiften fıkıh usulünün metodolojik özünü koruma çabalarını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bunun yanında, konuyla ilgili yapılan tartışmaların, fıkıh usulünün teorik yapısında ve pratik uygulamalarında nasıl bir dönüşüm meydana getirmek istediği ortaya konmaktadır. Bu bağlamda, çalışmada kullanılan nitel araştırma yöntemiyle elde edilen veriler, sonuç bölümünde karşılaştırılarak ve teorik çerçevede çözümlenerek sunulmuştur. Bu yaklaşım, fıkıh usulünün tarihsel gelişimi ve modern dönemdeki yerini anlamak için önemli bir katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü , Kaynak İlimler , İçerik Genişlemesi , Yaklaşımlar , Özgün Yapı

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• Abdülmün‘im, Mahmud Abdurrahman. “el-Mezâliku’l-ilmiyye fî Kitabi Mezâliki’l-usûliyîn”. Mecelletü Dâri’l-iftâ el-Mısriyye. 3 (10/2011).
• Abdülmün‘îm, Mahmud Abdurrahman. “Rü’yetü’l-müsteştikin ve’l-müstağribîn li neş’eti ilmi usûli’l-fıkh ve tefnîdihâ dirâse tahlîliyye nâkide”, Mecelletü Dâri’l-iftâ el-Mısriyye, 12/1 (2012), 10-107.
• Âmidî, Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Abdurrazak ‘Afîfî. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1402. ‘Atiyye, Cemaleddin. et-Tanzîru’l-fıkhî. Mısır: Mektebetü’l-İskenderiyye, ts.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef. İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdülmecîd et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1995.
• Bâcî. Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef. en-Nasihatü’l-velediyye. thk. İbrahim Bâcıs Abdulmecîd. Riyad: Dâru’l-vatan, 1417.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Mîs. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403.
• Bihârî, Muhibbullah b. Abduşşekûr. Müsellmü’s-sübût. Mısır: el-Matba‘atu’l-Hüseyniyye, ts.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed. Hâşiyetü’s-Seyyid ‘alâ Muhtasari’l-muntehâ ve Şerhi’l-‘Adud. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyde. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. et-Talhîs fî usûli’lfıkh, thk. Abdullah Cevlim en-Nebâlî-Beşir Ahmed el-‘Umerî. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Desûkî, Muhammed. Nazratü’n-nakdiyye fi’d-dirâsâti’l-usûliyye en-nakdiyye. Beyrut: Dâru’l-medâri’l-İslâmî, 2004.
• Ebü’l-Hüseyn, Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arâbî, 1955.
• Ebü’l-fadl, Abdusselam b. Muhammed b. Abdilkerim. et-Tecdîd ve’l-muceddidûn fî usûli’l-fıkh. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2007.
• Ebû Zehre, Muhammed, Usûlü’l-fıkh, b.y.: Dâru’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed. İbn Hazm hayâtüh ve ‘asruh-ârâüh ve fıkhuh. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Emîr, Muhammed b. İsmail es-San‘ânî. Mezâlikü’l-usûliyîn. thk. Muhammed Sabbâh el-Mansûr. Kuveyt: Mektebetü ehli’l-eser, 2013.
• Fennârî, Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâi fî usûli’ş-şerâi‘. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-kütübi’ilmiyye,2006.
• Futûhî, İbnü’n-Neccâr Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed ez-Zuhaylî- Nezîh Hamâd. b.y.: Mektebetü’l-‘Abîkân. 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstafâ. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşli. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mihakü’n-nazar fi’l-mantık. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Hudarî, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Mısır: el-Mektebetü’l-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1969.
• İbnü’l-Hâcib, Osman b. Amr. Muhtsaru’l-Muntehâ (Beyânu’l-Muhtasar içinde). thk. Muhammed Mazhar Bekâ. Su‘ûd: Dâru’l-Medenî, 1986.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime: thk. Mustafâ Şeyh Mustafâ. Dımaşk: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 2015.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Taḥrîr fî ʿilmi’l-uṣûl (et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr şerhi içinde). Mısır: el-Matba‘atü’l-kübrâ el-emiriyye, 1317.
• İ. K. Dönmez. “Usulüde İctihad Mümkün mü?”. Fıkıh Usulü İncelemeleri, (2014), 169-176.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed el-Hafîd. ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh. thk. Cemaleddin el-Alevî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1994.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman. Fetâvâ İbni’s-Salâh. thk. Muvaffak Abdullah Abdulkâdir. Beyrut: ‘Alemu’l-kütüb, 1407.
• İbnü’s-Sübkî, Tâcüddin Abdulvehhab b. Alî. Ref‘u’l-hâcib ‘an Muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Alî Muhammed-Adil Ahmed. Beyrut: Âlemu’l-kütüb, 1999.
• Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. Îdâhü’l-mahsûl min ‘ilmi’l-usûl. thk. Ammar et-Tâlibî. Tunus: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 2001.
• Merdâvî, Ali b. Süleyman. et-Tahbîr Şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman ec-Cibrîn vd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Murtezâ, Şerîf. ez-Zerîâ ilâ usûli’ş-şeria. thk. Ebu’l-Kasım Kurcî. Tahran: İntişârât, ts.
• Özdemir, Muhittin. İmam Şafiî’nin İslam Hukuk Kaynaklarından İstihsana Yaklaşımı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Özdemir, Muhittin. İslam Hukuk Metodolojisinde Kaynaklar Hiyerarşisinin Teşekkülü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Feyyâd el-‘Ulvânî. b.y.: Müessetü’r-risâle, 1997.
• Reysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’l-makâsıd ‘inde’l-İmam eş-Şâtıbî. Beyurt: el-Ma‘hedü’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 1995.
• Sayğın, Mehmet. Klasik ve Modern Dönemlerde Fıkıh Usulünde Tecdid. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâti‘u’l-edille fî usûli’l-fıkh: thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Sâfiî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1993.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. Usulü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyurt: Dâru’l-ma‘rife, ts.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Savnü’l-mantiki ve’l-kelâm ‘an fenneyi’l-mantiki ve’l-kelâm. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr-Sü‘âde Alî Abdürrezzâk. b.y.: Mecme‘u’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 1440.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Sübkî, Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî -Tâcüddîn Abdulvehhâb b. Ali. el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-lmiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Musâ. el-Muvâfakât. thk. Abdullah Dirâz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak mi ilmi’l-usûl. thk. Ahmed ‘Azv ‘İnâye. b.y.: Dâru’l-kitâbi’l-Arâbî, 1999.
• Şimşek, Murat. “Mevzû-Mebâdî-Mesâil-Gâye Bağlamında Fıkıh ve Fıkıh Usulü”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 33/1 (2012), 61-80.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Ali. el-Lüma‘ (Bugyetü’l-müştak içinde). thk. Ahmed Dervîş. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2015.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn b. Mes‘ûd b. Ömer. el-Mutavvel. Beyrut: Dâru ihyâ’i’t-türasi’l-Arabî, 2004.
• ‘Ulvânî, Tâhâ Câbir. Usûlü fıkhi’l-İslâmî: menhecü bahsi ve ma‘rife. b.y.: el-Ma‘hedü’l-âlemî li’l-firi’l-İslâmî, ts. Üsmendî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilhamîd. Beẕlü’n-naẓar fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Zekî Abdulberr. Kahire: Mektebetü’türâs, Kahire 1992.
• Vezîr, Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Müsaffâ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Zegalü’l-‘ilm. thk. Muhammed b. Nâsır el-‘Acemî. b.y.: Mektebetü’s-sahveti’l-İslâmiyye, ts.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddîn. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. b.y.: Dâru’l-ketbî, 1991.