Molla Sadrâ’da Gölge Sembolizmi

Yıl 2025, Sayı: 26, 102 - 116, 25.12.2025

Fevzi Yiğit

https://doi.org/10.34085/buifd.1756863

Öz

Bu çalışmada, felsefenin sosyal bilimleri, bilhassa sanat ve estetiği etkilemesinin özellikle semboller vasıtasıyla gerçekleştiği fikrinden hareketle, Molla Sadrâ’nın gölge sembolizmi hakkındaki görüşleri ele alınmıştır. Nitekim bir sanatçı varlık kavramını bir filozof gibi idrak etmeyebilir ancak ışığı veya gölgeyi eserinde filozofça kullanabilir. Dolayısıyla bu çalışmanın amacı başta sanat ve estetik olmak üzere diğer ilim dallarında araştırma yapanların faydalanabileceği şekilde metafiziği bir sembol üzerinden anlatmaya çalışmaktır. Nitekim İslâm filozoflarından Platoncu çizgide felsefe yapan Sühreverdî, İbnü’l-Arabî ve Molla Sadrâ’nın sembolik anlatıma yoğun ilgi gösterdiği görülür. Bunun nedeni sembollerin aklın sezgi, algı ve müşahede yönüne hitap etmesidir. Mantık, kıyas ve akıl yürütmeden farklı olarak semboller derin felsefi anlamları ve burhanî bilgileri taşır ve bunları zihne doğrudan sunarlar. Semboller içerisinde gölge sembolizminin özel bir yeri vardır. Ayna sembolizmiyle birlikte bu sembolün en çok kullanılan ve en etkili sembol olduğu söylenebilir. Bu nedenle Molla Sadrâ’nın bu sembolü nasıl kullandığını görmek faydalı olacaktır. Gölge sembolü varlık karşısında mahiyeti, zorunlu karşısında imkânı ve nur karşısında karanlığı temsil etmektedir. Birinciler zorunlu, bilfiil, kalıcı, değişmeyen ve aslî olana karşılık gelirken ikinciler mümkün, bilkuvve, geçici, değişen ve tali olana karşılık gelir. Gölge sembolizmi yaratılışın mahiyetini anlamakta önemli bir işleve sahiptir. Tanrı ile âlem arasında gölge ile sahibi arasındaki gibi bir ilginin kurulması, Tanrı’yı âlem olmaktan koruduğu gibi Tanrı karşısında ikinci ve bağımsız bir gerçekliğin tesis edilmesine de engel olur. Bu makalenin, Molla Sadrâ’nın metafizik karaktere sahip felsefe anlayışının anlaşılmasına, katkı yapacağı söylenebilir. Bu çalışmada, Molla Sadrâ’nın metinleri üzerinden kavramsal analiz ve karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Felsefesi , Molla Sadrâ , Gölge , Sembol , İmkân.

Shadow Symbolism in Molla Sadrā

Öz

In this study, Mulla Sadra's views on shadow symbolism are discussed, based on the idea that philosophy influences social sciences, especially art and aesthetics, through symbols. Indeed, an artist may not comprehend the concept of being as a philosopher does, yet they may employ light or shadow in their work in a philosophically meaningful way. Therefore, the purpose of this study is to explore metaphysics through the symbol of shadow in a manner that can benefit researchers in fields such as art, aesthetics, and other sciences. It is evident that Islamic philosophers, such as Suhrawardī, Ibn ‘Arabī and Mulla Sadrā, who followed the Platonic tradition, showed a particular interest in symbolic expression. This is because symbols appeal to the intuitive, perceptive, and observational aspects of the mind. Unlike logic, syllogism, and reasoning, symbols carry deep philosophical meanings and demonstrative knowledge, presenting them directly to the mind. Among symbols, shadow symbolism holds a specific place. Hence, it is valuable to investigate how and to what extent Mulla Sadrā utilized this symbol. The shadow symbolizes the essence in relation to being, possibility in relation to necessity, and darkness in relation to light. The former corresponds to the necessary, actual, permanent, unchanging, and primary reality, while the latter corresponds to the possible, potential, transient, changing, and secondary reality. Establishing a relationship between God and the world, similar to the connection between the shadow and its source, both protects God from being conflated with the world and prevents the establishment of a second, independent reality in the face of God. It can be said that this article will contribute to the understanding of Mulla Sadrā's philosophy, which has a metaphysical character. In this study, conceptual analysis and comparison methods were used on the texts of Mulla Sadrā.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy , Molla Sadrā , Shadow , Symbol , Possibility.

Kaynakça

• Burckhardt, Titus. Aklın Aynası. çev. Volkan Ersoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• Baran, Sedat. “Molla Sadrâ’da Zihni Varlık”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 4/1 (2018), 169-188.
• Corbin, Henry. Tanrı’nın Yüzü İnsanın Yüzü. çev. Kübra Gürkan-Burag Garen Beşiktaşlıyan. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2016.
• Dâvud el-Kayserî. Mukaddemat. çev. Hasan Şahin-Turan Koç-Seyfullah Sevim. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1997.
• Güneş, Cengiz. “Kur’an’da Gölge Metaforu”. Tokat İlmiyat Dergisi 12/1 (Haziran 2024), 115-138. Https:// DOI: 10.51450/ ilmiyat.1423240.
• Hamenei, Muhammed. Molla Sadrâ ve Hikmet-i Müteâliye. çev. Sedat Baran. İstanbul: Denge Yayınları, 2006. İbnü’l-Arabî. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebu’l A‘la Afifî. Beyrut: Dâru’l Kitâbi’l Arabî, ts.
• İbn Arabî. Fütûhat-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2006-2012.
• İbn Sînâ. er-Risâletü'l-arşiyye fî hakaiki't-tevhid ve isbatü'n-nübüvve. thk. İbrâhim İbrâhim Hilâl. Kahire: Câmiatü'l-Ezher, 1980.
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar-Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1998.
• Kutsal Kitap -Eski ve Yeni Ahit-. Kore: Yeni Yaşam Yayınları, 2008.
• Meçin, Mahmut. “Felsefe ve Tasavvufta Sefer Metaforu: Aklî ve Manevî Yolculuk”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54 (2020/2), 329-353. doi: 10.29288/ilted.791301
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. “Asâletü ca’li’l-vücûd”. Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî. thk. Yahya Yesribî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Cemel, 2021.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 1 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-. çev. Şamil Öçal-Mustafa Borsbuğa. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2023.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 2 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın-Fevzi Yiğit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2023.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 3 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-. çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2023.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 5 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-. çev. Mahmut Meçin-Mehmet Tayfun Küçük. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2024.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 6 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-. çev. Yunus Cengiz-Mehmet Nesim Doru- Şamil Öçal. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2025.
• Molla Sadrâ. Dört Aklî Yolculukta Aşkın Hikmet 7 -el-Hikmetü’L-Müte‘âliye fi Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba‘a-. çev. Hasan Akkanat-Ahmet Faruk Yolcu. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2025.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Esrârü’l-âyât. thk. Muhammed Hâcevî. Tahran: İran Felsefe Akademisi Yayınları, 1402/1981.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. el-Hikmetü’l-‘arşiyye. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1391.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Hikmetü’l-İşrâk ve Ta‘lîkatü Sadrül-mütellihîn -İlahiyyât-. thk. Necefkulu Habibi. 4 Cilt. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1396.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. İkâzü’n-nâimîn, thk. Muhammed Hansârî, Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1384.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. “İksîrü’l-ârifin fî ma‘rifeti’l-hakkı’l-yakîn”. Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî. thk. Yahya Yesribî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Cemel, 2021.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. “Kazâ’ ve’l-kader”. Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. çev. Mehdi Dehbaşî. 3 Cilt. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Kesrü esnâmi’l-Câhiliyye. thk. Muhsin Cihangirî. Beyrut: Müessesetü’l-Tarihi’l-Arabî, 2007.
• Molla Sadrâ. Kitâbü’l-meşâ‘ir. çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın-Fevzi Yiğit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. el-Mebde’ ve’l-me‘âd fî Hikmeti’l-müte‘âliye. thk. Muhammed Zebihî-Cafer Şah Nazarî. 2 Cilt. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1381.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Mefâtihü’l-gayb. thk. Necefkulu Habibî. 2 Cilt. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1384.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. el-Mezâhirü’l-İlâhiyye fî esrâri’l-ulûmi’l-kemâliyye. thk. Muhammed Hamenei. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1378.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye fi’l-menâhici’s-sülûkiyye. thk. Celâleddin Aştiyânî. Kum: Müessesetü Bustân-ı Kitap, 1392.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Molla Sadrâ ve İlâhî Hikmet. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn. Hikmetü’l-İşrâk -İşrâk Felsefesi-. çev. Eyüp Bekiryazıcı-Üsmetullah Sami. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Sühreverdî, Ebü’l-Fütûh Şihâbüddîn Yahyâ b. Habeş. Kitâbü’t-Telvîhât. çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Platon. Devlet. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mizan fi tefsiri'l-Kur'an. çev. Salih Uçan. İstanbul: Kevser Yayıncılık, 2005. Kur’an Yolu. (Erişim 25 Temmuz 2025). https://www.kuran.diyanet.gov.tr/
• Yılmaz, Sadi. Molla Sadrâ Felsefesinde İdrak. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Yiğit, Fevzi. Hikmet ve İllet-Molla Sadrâ’nın Nedensellik Teorisi. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.