İslami Gelenekteki İnsan Figürlü Tılsımlar ve Antik Dönem İzleri

Yıl 2025, Sayı: 26, 270 - 292, 25.12.2025

Azize Uygun

https://doi.org/10.34085/buifd.1761972

Öz

Bu çalışmada, İslami gelenekteki insan figürlü tılsımların muhtemel kökenleri, sembolik yapıları ve antik dönem büyü pratikleriyle ilişkileri incelenmeye çalışılmıştır. Tarih öncesi dönemlerden Mezopotamya, Mısır, Yunan ve Roma gibi antik dönem medeniyetlerine kadar uzanan figürlerin tılsımlara işlenmesi geleneği İslam’ın mistik ve dini yapısı içinde harmanlanarak günümüze kadar gelmiştir. Arapça, Osmanlıca, Farsça ve Türkçe dillerinde kaleme alınmış çok sayıda büyü ve havas kitabı bulunmasına rağmen, insan figürlerinin kullanıldığı eser sayısı sınırlıdır. Bu çalışma kapsamında incelenen yaklaşık 90 adet büyü ve havas kitabından yalnızca 17’sinde insan figürlü tılsımlara rastlanmıştır. İnsan figürlü tılsımların büyük çoğunluğunun; muhabbet, gönül kazanma ve iki kişiyi birbirinden ayırma gibi bireysel ilişkileri hedefleyen amaçlarla hazırlandığı gözlemlenmiştir. Bununla birlikte, korunma, bereket artırma gibi hayırlı amaçların yanı sıra, hastalık verme, bir şeylere engel olma ya da zarar oluşturma gibi olumsuz niyetlerle hazırlanmış tılsımlar da mevcuttur. Bu çalışmanın amacı, tespit edilen kitaplardan seçilen bazı tılsım örneklerini çözümlemek/deşifre etmek ve karşılaştırmalı bir yöntemle tılsımların sembolik anlamları ve antik döneme ait izlerini sürerek günümüz tılsım pratiklerine etkilerini analiz etmektir. Antik dönem tılsım geleneğinde figüratif tılsımların temel mantığı olan figürün temsil ettiği kişiyi, olayı ya da etkiyi sembolik olarak bedenleştirerek ritüel müdahaleyi mümkün kılma amacının İslam tılsım geleneğinde de benzer şekilde devam ettiği, tılsım örneklerinin deşifre edilmeleri sonucunda gözlemlenebilmektedir. Elde edilen bulgular, antik büyü ve pratiklerinin İslam tılsım kültürü üzerindeki etkilerini görünür kılarken bunların nasıl İslami kimliğe büründüklerine dair ipuçları sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi , Okkült , Büyü , Ebced , Vefk

Human-Figured Talismans in the Islamic Tradition and Traces of Antiquity

Öz

This study examines the possible origins, symbolic structures, and relationships between ancient magical practices and amulets featuring human figures in Islamic tradition. The tradition of depicting figures on amulets, which dates back to prehistoric times and ancient civilizations such as Mesopotamia, Egypt, Greece, and Rome, has been blended within the mystical and religious fabric of Islam and has survived to the present day. Although numerous spells and ḥavās books written in Arabic, Ottoman, Persian, and Turkish exist, the number of works featuring human figures is limited. Of the approximately 90 spells and ḥavās books examined in this study, only 17 contained talismans featuring human figures. It has been observed that the vast majority of human-figured talismans were crafted for personal purposes, such as affection, winning hearts, and separating two people. However, in addition to auspicious purposes such as protection and increasing fertility, there are also talismans crafted with negative intentions, such as inflicting illness, preventing events, or causing harm. The aim of this study is to analyze and decipher examples of talismans selected from identified books and, using a comparative method, to analyze the symbolic meanings of talismans and their influence on contemporary talismanic practices by tracing their ancient roots. The fundamental logic of figurative talismans in ancient talismanic tradition - the aim of enabling ritual intervention by symbolically embodying the person, event, or influence represented by the figure - continues similarly in Islamic talismanic tradition through the decipherment of the talismanic examples. The findings reveal the influence of ancient magic and practices on Islamic talismanic culture and provide clues about how these practices assumed an Islamic identity.

Anahtar Kelimeler

History of Religions , Occult , Magic , Abjad , Wafq (Magic Square).

Kaynakça

• Anadol, Cemal. Tarihten Günümüze Kadar Doğu ve Batı Kültürlerinde Halk İnanışları Büyü, Sihir, Tılsım, Cin Çarpması. İstanbul: Devlet Yayın Dağıtım, t.y.
• Arabi, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali İbnü’l. Tefe’ülname. çev. Hüseyin Nâfiz. Ankara: yayınevi?, 1914.
• Arabi, Seyyid Muhyiddin ibnu’l. el-Kibritü’l-Ahmar ve Sırrü’l-Efkâr ve Darü’l Cevher, 636.
• Arabi, Şeyh’ül Ekber Muhyiddin-i. İlm-i Cifir Şerhi ve Havassı. çev. Uğur Bursalı. İstanbul: Esma Yayınları, ts.
• Bayram, Sadi. “İstanbul Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nde Bulunan Tılsımlı İki Gömlek ve Kültürümüzdeki Yeri”. Vakıflar Dergisi 22 (1991), 355-364.
• Bekar, Beytullah - Güngör, Okan Celal. “16. Yüzyıla Ait Bir Tılsım Kitabı ve Söz Varlığı”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 7/2 (2023), 904-931.
• Betz, Hans Dieter. The Greek Magical Papyri in Translation Including the Demotic Spells. Chicago, London: The University of Chicago Press, 1986.
• Black, Jeremy - Green, Anthony. Mezopotamya Mitoloji Sözlüğü, Tanrılar, İfritler, Semboller. İstanbul: Aram Yayınları, 2003.
• Buckland, Raymond. İşaretler, Semboller ve Alametler (Maji ve Ruhsal Semboller Rehberi). çev. Derya Engin. İstanbul: Kozmik Kitaplar, 2005.
• Budge, E. A. Wallis. Amulets and Talismans. USA: Collier Books, 1970.
• Budge, E. A. Wallis. Antik Mısır Büyüleri. çev. Faruk Gültekin. İstanbul: Onbir Yayınları, 2015.
• Buni, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Yusuf el-Kureyşi. Şemsü’l-Maârifü’l-Kübrâ. Beyrut: el-Mektebetü’s-Sekafiyye, 1291.
• Büyükkarcı, Fatma. Firevsi-i Tavil and His Davet-nâme. ed. Şinasi Tekin - Gönül Alpay Tekin. Harvard Üniversitesi: Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 1995.
• Campbell, Colin D. The Magic Seal of John Dee The Sigillium Dei Aemeth. USA: The Teitan Press, 2009.
• Charles D. Isbell. “The Story of the Aramaic Magical Incantation Bowls”. The Biblical Archaeologist 41/1 (1978), 5-16.
• Claremont, Lewis de. The Ancient’s Book of Magic, an Historical Record of the Secret Procedures and Practices of the Ancient Masters and Adepts. New York: Oracle Publishing Co., inc., 1936.
• Crow, W. B. Büyünün, Cadılığın ve Okültizmin Tarihi. çev. Fulya Yavuz. İstanbul: Dharma Yayınları, 2002. Çakar, Yusuf. Gizli İlimler. İstanbul: Yedirenk, 2005.
• Çelebi, İdris. Usülül Bast fi Sirril Evfak vel Havâs, 2004.
• Çiftçi, Halit Ahmet. Dinlerde Büyüsel Kareler (Vefkler). Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2024.
• Çiftçi, Halit Ahmet. Levant’ın Kutsal Kişileri ve Mekanları. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2023.
• Davies, Owen. Grimoires: A History of Magic Books. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• Dilek, Yeşim. “Eski Yakındoğu’da Göz Sembolizmi ve Düalizm: Mezopotamya, Mısır ve İsrail”. Tarih Dergisi 74 (Haziran 2021), 1-30.
• Doğan, Belkıs. Antik Devirden İslamiyet’e Sanat ve Tasavvufta Semboller. İstanbul: Kapı Yayınları, 2022.
• Endelûsî, Ebu Mesleme el-Mecrîtî el-. Gâyetu’l-Hakîm. Hindistan: Mektebetü İşaatül İslam, 343M.S. Eyüboğlu, İsmet Zeki. Cinci Büyüleri ve Yıldızname. TTT Yayınları, ts.
• Faraone, Christopher A. “The Ethnic Origins of A Roman-Era Philtrokatadesmos (PGM IV 296-434)”. Magic and Ritual in the Ancient World. ed. Paul Mirecki - Marvin Meyer. Leiden: Brill, 2002.
• Farber, Walter. “Witchcraft, Magic, and Divination in Ancient Mesopotamia”. Civilizations of the Ancient Near East. ed. Jack M. Sasson. 3/1895-1909. USA: Simon & Schuster Macmillan New Yorks, 1995.
• Fink, Gerhard. Antik Mitolojide Kim Kimdir? çev. Ümit Öztürk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1995.
• Frazer, James G. Altın Dal, Büyü ve Din Üzerine Bir Çalışma. çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Frazer, Sir James George. The Golden Bough A Study in Magic and, The Magic Art and the Evolution of Kings. London: Macmillan and co., 1920.
• Gacek, Adam. Arabic Manuscripts A Vademecum for Readers. Leiden: Brill, 2009.
• Gager, John G. Curse Tablets and Binding Spells From the Ancient World. New York Oxford: Oxford University Press, 1992.
• Gazzali, İmam. El-Afâk. Lübnan, ts.
• Gazzali, İmam. El-Afâk, Murada Giden Yol, Dualar, Tılsımlar, Büyüler ve Çözümleri. çev. H. Mustafa Varlı. İstanbul: Esma Yayınları, 1999.
• Georg Luck. Arcana Mundi, Magic and the Occult in the Greek and Roman Worlds A Collection of Ancient. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, 2006.
• Gettings, Fred. Secret Symbolism in Occult Art. New York: Random House Value Publishing, 1987.
• Haddon, Alfred C. Religions Ancient and Modern Magic and Fetishism. London: Archibald Constable & Company Limited, 1906.
• Halevî, Şeyhu’r-Ruhânî Fahruddîn Tâhir Câbir. Kahiru’l-Ervâh, ts.
• Hançerlioğlu, Orhan. İnanç Sözlüğü, Dinler, Mezhepler, Tarikatler, Efsaneler. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.
• Hildburgh, W. L. “Notes on Sinhalese Magic”. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 38 (Haziran 1908), 148-206.
• Hüseynî, Seyyid Süleyman el-. Kenzü’l-Havâs ve Keyfiyet-i Celb ve Teshir. 1-4 Cilt. İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1332.
• Kaçar, Abdulgani. “Eski Mezopotamya Kültüründe Tılsım İnanışı ve Bazı Tılsımlı Objeler”. Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri 13/1 (2019), 69-81.
• Karauğuz, Güngör. Hititlerde Büyü ve Ayin. İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022.
• Kasak, Enn - Veede, Raul. “Understanding Planets in Ancient Mesopotamia”. Electronic Journal of Folklore 16 (Tartu 2001), 7-33.
• Kennedy, Mike Dixon. “Centaur”. Encyclopedia of Greco-Roman Mythology. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1998.
• Kısa, Bülent. Havâss’ın Derinlikleri, Açıklanamayan Yönleriyle İslâmî Büyü, Vefkler, Esmaül Hüsna, 1 Cilt, ts.
• Kısa, Bülent. Havâss’ın Derinlikleri, Açıklanamayan Yönleriyle İslâmî Büyü, Vefkler, Esmaül Hüsna, 2 Cilt, ts.
• Kieckhefer, Richard. Ortaçağda Büyü. çev. Zarife Biliz. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• King, Leonard W. Babylon Magic and Sorcery Being The Prayers of the Lifting of the Hand. London: Lusac and Co., 1896.
• Köse, Fatih. “Baytarnâmelerde Büyü ve Tılsımlar”. Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 5/1 (2022), 50-70.
• Kurnaz, Cemal. Ahmet Talat Onay Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Luck, Georg. Arcana Mundi, Magic and the Occult in the Greek and Roman Worlds A Collection of Ancient Texts. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, 2006.
• Mauss, Marcel. Sosyoloji ve Antropoloji. çev. Özcan Doğan. Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2003.
• Mess, Lester J. Astrology and Judaism is Late Antiquity. Ohio: Miami University, PhD., 1990.
• Muğdi, Abdullah İshak. Tılsımâti Tamtam Hindi Teshîru Ruhaniyyât ve Azâim Ciniyân. Mektebeti Arabiyye, ts. Muhammedü’l-Beşir, El-Hac. Faidetü’l-Ümmü Musa, ts.
• Ogden, Daniel. “Bağlama Büyüleri-Yunan ve Roma Dünyasında Beddua Levhaları ve Voodoo Bebekleri”. çev. Çiğdem Dürüşken - Eyüp Çoraklı. Eski Yunan ve Roma’da Büyü ve Büyücülük. ed. Bengt Ankarloo - Stuart Clark. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2015.
• Önsöz, Ayşegül - Enginer, Metin Gürbüz. Elemterefiş, Anadolu’da Büyü ve İnanışlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Pingree, David. Pathways into the Study of Ancient Sciences. ed. Isabelle Pingree vd. 3 Cilt. Philadelphia: American Philosophical Society Press, 2014.
• Proctor, Richd. A. The Jewish and Astrology. New York: D. Appleton and Company, 1876.
• Redgrove, H. Stanley. Bygone Beliefs, Being a Series of Excursions in the Byways of Thought. London: Paternoster Row, 1920.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Din Fenomenolojisi, Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2011.
• Savage-Smith, Emilie. “Magic and Divination in Early Islam”. Magic and Divination in Early Islam. ed. Emilie Savage-Smith. Great Britain: Ashgate Variorum, 2004.
• Şah, İdris. Doğu Büyüsü. çev. Osman Yener. İstanbul: Gizem Yayınları, 1996.
• Tanyu, Hikmet. “Büyü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/501-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Teeter, Emily. Religion and Ritual in Ancient Egypt. UK: Cambridge University Press, 2011.
• Thomas, William - Pavitt, Kate. The Book of Talismans, Amulets and Zodiacal Gems. London: William Rider, 1922.
• Tokarev, Sergei. History of Religion. Moscow: Progress Publishers, 1989.
• Tûhi, Abdu’l-Fettâh es-Seyyid el-. Kitâbu Sihru’l-Kehhân fi Huduri’l-Cân. Beyrut: Mektebetu’l-Sekafiyye, ts.
• Uygun, Azize. “İslami Gelenekte Tılsımlı Yedi Sembolü Mühürler”. Turkish Studies: Comparative Religious Studies, 14/2 (2019), 395-413.
• Uygun, Azize. Seyyid Süleyman el-Hüseynî’nin Kenzü’l-Havas Kitabındaki Büyü ve Dua Motifleri. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020.
• Uygun, Azize. “Yazılı Büyü Olarak Muska: Kenzü’l-Havâs Örneği”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2012), 211-236.
• Werner, Helmut. Ezoterik Sözlük. İstanbul: Omega Yayınları, 2005.
• Zbinden, Ernst. İslam’da ve Eski Ortadoğuda Cin ve Ruh İnançları. çev. Ekrem Sarıkçıoğlu. Samsun: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1994.
• Zeilabi, Negar. “Talismans and Figural Representation in Islam: A Cultural History of Images And Magic”. British Journal of Middle Eastern Studies 46/3 (2017), 425-439.
• Arapça Samur Hindi. b.y.: y.y., ts. https://www.scribd.com/doc/308894350/Arapca-Samur-Hindi Ebû Maaşere’l Felekiye’l-Kebir. b.y., ts.
• Kenzül Esrar ve Ekmel’ül-Esrar, ts.
• Kitâbı Bahri Maârif, ts.