The Semantic Map of the Term Adab in the Context of Arabic Language: From Etymology to Semantic Shift

Yıl 2025, Sayı: 26, 1 - 21, 25.12.2025

Sabri Türkmen

https://doi.org/10.34085/buifd.1765889

Öz

This study investigates the historical and semantic development of the Arabic term adab, tracing its expansions and transformations from its earliest usages to the modern era. Initially denoting social conduct such as “inviting to a meal” and “courtesy,” the term gradually acquired ethical, cultural, scholarly, and literary dimensions. Employing a philological methodology, the research draws on classical lexicons—including Kitāb al-ʿAyn, Muʿjam Maqāyīs al-Lugha, Asās al-Balāgha, and Lisān al-ʿArab—as well as pre-Islamic poetry, hadith literature, and early Islamic prose texts to systematically classify the meanings the term assumed in different periods. In pre-Islamic Arabia, adab was primarily associated with hospitality, social etiquette, and honor-based tribal norms. In the early Islamic period, it gained religious and ethical dimensions, frequently appearing in prophetic traditions as a means of self-discipline and piety. During the classical Islamic era, particularly under the Umayyad and Abbasid dynasties, adab emerged as a cornerstone of culturally refined education, embodying the ideal synthesis of knowledge, eloquence, and virtuous character. It also served as the foundation for a genre of prose literature designed to instruct and entertain. In the modern period, influenced by European thought, adab came to be used primarily as the equivalent of “literature” in the Western sense. Nevertheless, it has retained much of its traditional ethical and intellectual connotations in religious and cultural discourse. Ultimately, adab is more than a linguistic term; it is a civilizational concept that integrates ethics, knowledge, and aesthetics. Throughout history, it has symbolized moral refinement, social order, and cultural sophistication, remaining a central element of the intellectual heritage of Islamic civilization.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language , Adab , Etymology , Semantic Change , Ethics

Edeb Kelimesinin Arap Dili Çerçevesinde Anlam Haritası: Etimolojiden Anlam Kaymasına

Öz

Bu çalışma, Arap dilinde edeb kelimesinin tarihsel ve anlamsal gelişimini, ilk kullanımından modern döneme kadar geçirdiği anlam genişlemeleri ve dönüşümler bağlamında incelemektedir. Başlangıçta “yemeğe davet” ve “nezaket” gibi toplumsal davranışları ifade eden kelime, zamanla ahlâkî, kültürel, ilmî ve edebî boyutlar kazanmıştır. Araştırma, filolojik yöntemle yürütülmüş; Kitâbü’l-‘Ayn, Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa, Esâsu’l-Belâğa, Lisânü’l-‘Arab gibi klasik sözlükler taranmıştır. Ayrıca cahiliye şiiri, hadis literatürü ve erken İslâmî nesir eserleri de incelenmiş, kavramın dönemlere göre kazandığı anlamlar sistematik olarak sınıflandırılmıştır. İslâm öncesi dönemde edeb, daha çok misafirperverlik, toplumsal görgü ve kabile onuruyla ilişkiliydi. Erken İslâm döneminde ise kelime, dinî-ahlâkî bir boyut kazanmış ve hadislerde bireysel terbiyenin, takvânın ve ahlâkî olgunluğun bir aracı olarak öne çıkmıştır. Klasik İslâm döneminde, özellikle Emevîler ve Abbâsîler devrinde, edeb belâgat ve edebî inceliğe dayalı kültürel eğitim anlayışının temel kavramlarından biri hâline gelmiştir. Bu dönemde kelime, bilgi, fesahat ve güzel ahlâkın ideal bileşimini temsil etmiştir. Modern dönemde ise Batı düşüncesinin etkisiyle “edebiyat” karşılığı olarak kullanılmaya başlanmış; buna rağmen geleneksel ahlâkî ve entelektüel çağrışımlarını büyük ölçüde korumuştur. Sonuç olarak edeb, yalnızca bir dil terimi olmayıp, ahlâk, bilgi ve estetiği bir araya getiren geniş bir kavramdır. Tarihsel seyri boyunca bireysel terbiyeyi, toplumsal düzeni ve kültürel inceliği temsil eden bu köklü kavram, İslâm medeniyetinin düşünsel mirasında merkezi bir konumda yer almaya devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , edeb , etimoloji , anlam değişmesi , ahlak , terbiye

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. el-Aʿmâlü’l-Kâmile. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, ts.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Altunci, Muhammed. el-Muʿcemu’l-mufassal fi’l-edeb. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1419/1999.
• el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Ali b. Nasr b. Ahmed. Şerhu’r-Risâle. nşr. Ebü’l-Fadl ed-Dimyâtî Ahmed b. Ali, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1428/2007.
• el-Bağdâdî, İbn Tayfûr. Belâğâtü’n-Nisâ. thk. Ahmed el-Elfî. Kahire: Matbaatu Medreseti Vâlideti Abbâs el-Evvel, 1326/1908.
• el-Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. Abdusselam Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-Luġa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 1987.
• el-Curcânî, Ali b. Muhammed. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• el-Cuveynî, Abdülmelik b. Abdullah. Nihâyetü’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1428/2007.
• Çağrıcı, Mustafa. “Edep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/412. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Çay, Mahmut. “Arap Dilinde Carlo Alfonso Nallino’ya Göre ‘Edebiyat’ Kavramı”. İtkan Akademik Araştırmalar Dergisi 2/2 (Haziran 2025), 1–18.
• Enîs, İbrâhîm. Delâletü’l-Elfâẓ. Kahire: Mektebetü’l-Enclû el-Mısriyye, 1976.
• Dayf, Şevki. Tarîhu 'l-edebi'l-‘Arabî I. el-‘Asru'l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1965.
• Dihhudâ, ʿAlî Ekber, Luġatnâme-i Dihhudâ. 5 Cilt. Tahran, 1328.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. İḥyâʾ ʿUlûmi’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Maʿrifa, ts.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Luğa. thk. Muhammed İvaz Mur’ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• el-Fâḫûrî, Ḥannâ. el-Câmiʿ fî Târîḫi’l-Edebi’l-ʿArabî. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1986.
• el-Ferahîdî, el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdi Mahzûmî - İbrahim Semerrâî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• el-Feyyûmi, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhu'l-munîr fî garîbi'ş-Şerhi'l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetü'l-İlmiyye, ts.
• el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1426/2005.
• Al-Haiadreh, Mustafa Taher. “The Theory of Semantic Fields and Its Presence in the Arab Heritage”. Forum for Linguistic Studies 7/9 (Eylül 2025), 671–683.
• Huseyn, Taha, Fi’l-edebi’l-câhilî. Kahire, 1975.
• İbn ‘Abdi Rabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed. el-‘İkdu’l-Ferîd. nşr. Ahmed Emîn vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris. Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa, nşr. Abdusselam Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Ḫaldûn, ʿAbdü’r-Raḥmân b. Muḥammed. Kitâbü’l-ʿİber ve Dîvânü’l-Mubtedeʾ ve’l-Ḫaber fî Târîḫi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men ʿÂṣarahum min Ẕevî’ş-Şeʾni’l-Ekber. tḥḳ. Ḫalîl Şaḥâde. murâcaʿa Suheyl Zekkâr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1401/1981.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1414/1993.
• İbn Tayfûr. Belâğâtü’n-Nisâ. ed. Ahmed el-Elfî. Kahire: Matbaatü Medreseti Vâlideti Abbâs el-Evvel, 1326/1908.
• İzutsu, Toshihiko. God and Man in the Qur’an. Tokyo: Keio Institute of Cultural and Linguistic Studies, 1964.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kaḥṭânî, Saʿîd. el-Ḫuluku’l-Ḥasen fî Ḍav’i’l-Kitâbi ve’s-Sünne. Riyâd: Mektebetu Dârü’s-Saḥâbe, 2000.
• el-Kureşî, Abû Zeyd Muḥammad b. Ebi’l-Haṭṭâb. Cemheratu eşʿâri’l-ʿArab fī’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. thk. Alî Muhammed el-Becârî. Kahire: Nahḍatu Mıṣr, 2005.
• Kürd Alî, Muhammed. Resâilü’l-Bulegâ. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye el-Kübrâ, 1331/1913.
• el-Meydânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Muhammed. Mecma‘u’l-Emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rif, 1959.
• el-Muʿcemü’l-Vasît. Hazırlayanlar: İbrâhîm Mustafa, Ahmed ez-Zeyyât, Hâmid Abdülkâdir, Muhammed en-Neccâr. Kahire: Dârü’d-Daʿve, ts.
• Mursî, Muhammed Munîr. et-Terbiyetu’l-İslâmiyye: Usûluhâ ve Teṭavvuruhâ fi’l-Bilâdi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dâru’n-Nehda el-Arabiyye, ts.
• Nallino, Carlo Alfonso. Târîḫu’l-Âdâbi’l-ʿArabiyye mine’l-Câhiliyye ḥettâ ‘Aṣri Benî Umeyye. nşr. Maria Nallino. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1954.
• Tâhir b. Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tûnus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• Tarafe b. Abd, Dîvânü Tarafe b. Abd. thk. Mehdi Muhammed Nâsıruddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1423.
• es-Sekkâkî, Yusuf b. Ebî Bekr. Miftâḥu’l-ʿUlûm. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1407/1987.
• es-Suyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: el-He’yetü’l-Mısriyye el-ʿÂmme li’l-Kitâb, 1394/1974.
• eş-Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. thk. Rıfat Fevzî Abdülmuttalib. el-Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Yakûb, İmîl ve Mişel Âyık. el-Muʿcemu’l-mufaṣṣal fî’l-luğa ve’l-edeb. Beyrut: Dârü’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Yâkût el-Ḥamevî, Şihâbüddîn Ebû ʿAbdillâh Yâkût b. ʿAbdillâh er-Rûmî. Muʿcemü’l-Udebâʾ = İrşâdu’l-Erîb ilâ Maʿrifeti’l-Edîb. thk. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garb el-İslâmî, 1. Basım, 1414/1993.
• Yalar, Mehmet. “Arap Edebiyâtı Bağlamında Edebiyât Kavramına Analitik Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005): 1-23.
• Yılmaz, İbrahim. “Edep ve Âdâb Kavramlarının Semantiği ve Tarihsel Seyri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi. 6/2 (2006), 165-177.
• ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk Murtazâ. Tâcü’l-‘arûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• ez-Zemahşerî, Abu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Esâsu’l-Belâġa. thk: Muḥammed Bâsil ʿUyûn es-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• Zeydân, Corci. Târîḫu ʾÂdâbiʾl-Luġa el-ʿArabiyye. 4 Cilt. Kahire: Dâruʾl-Ḥilâl, ts.