Arap Dili Terminolojisinde Mîzân ve Mevzûn İlişkisine Dair Bir İnceleme

Yıl 2021, , 29 - 39, 25.12.2021

Mahmut Tekin

https://doi.org/10.34085/buifd.982386

Öz

Mîzân ve mevzûn konusunun Arap dili terminolojisinde bulunan en önemli konulardan biri olduğu bilinmektedir. Nitekim kelimelerin ne tür bir anlamı ifade ettiği ve hangi babtan geldiği mîzân ve mevzûn arasındaki ilişkisi sayesinde rahatlıkla anlaşılabilmektedir. Aynı şekilde kelimelerin cümle içerisinde hangi anlam çerçevesinde kullanıldığı ve hangi anlamlarda kullanılabileceği de söz konusu ilişki sayesinde tespit edilebilmektedir. Böylelikle cümle açısından da ortaya çıkabilecek sıkıntılar giderilmektedir. Arap dili alanında büyük bir önemi haiz olan mîzân ve mevzûn ilişkisi, konu bağlamında geniş çaplı araştırmalar yapılarak ve sarf alanında kaleme alınan temel kaynaklardan yararlanmaktadır. Konuya mîzân ve mevzûn kelimelerinin lügat ve ıstılahî anlamları verilerek başlanıldıktan hemen sonra mîzânın kullanılmasının nedeni ile bu nedenle ilgili alanda ulaşılmak istenen temel amaçtan kısaca bahsedilmektedir. Ardından dilciler arasında فعل’nin tercih edilme nedenine değinilmekte ve mîzân ile mevzûn arasındaki uyumdan söz edilerek konu kapsamında gerekli bilgiler verilmektedir. Ancak mîzân ile mevzûn arasında sürekli bir uyum olmamakta zamanla uyumsuzluklara da rastlanmaktadır. Bu sebeple mîzân ile mevzûn arasında bazı durumlarda ortaya çıkabilen uyumsuzluklar da örnekler eşliğinde belirtilmektedir. İlerleyen sayfalarda isim ve fiillerin mücerred kelimeleri hakkında Basra ve Kûfe dilbilimcilerinin öne sürdükleri görüşleri aktarılmış ardından da son olarak mîzân ve mevzûn ilişkisinden doğan kalb-i mekânın kelimelerde bulunduğuna dair beş belirtisi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Morfoloji, Mîzân, Mevzûn, Kalb-i Mekân.

Teşekkür

Şımdiden teşekkür ederim.

A Study of the Relationship between Meezan and Mawzoun in Arabic Language Terminology

Öz

It is known that the subject of mizan and mevzûn is one of the most important subjects in the Arabic language terminology. As a matter of fact, what kind of meaning the words express and from which form they come from can be easily understood thanks to the relationship between the mizan and mevzûn. In the same way, it is possible to determine in which meaning the words are used in the sentence and in which meanings they can be used. In this way, the problems that may arise in terms of sentences are eliminated. In this article, the relationship between mizan and mevzûn, which is of great importance in the field of Arabic language, which we have determined as the subject of study, has been discussed by making extensive researches in the context of the subject and by making use of the basic sources written in the field. After starting the subject by giving the lexical and terminological meanings of the words mizan and mevzûn, the reason of the use of mizan and the main purpose to be achieved in the related field is briefly mentioned. Then, the reason why فعل is preferred among linguists is mentioned and the necessary information is given within the scope of the subject by mentioning the harmony between the mîzân and mevzûn. However, there is no permanent harmony between the mizan and the mevzûn, and there are also inconsistencies in time. For this reason, the inconsistencies that may arise in some cases between the mizan and mevzûn are also indicated with examples. In the following pages, the views of Basra and Kufa linguists about the absolute words of nouns and verbs are presented, and then finally, five signs of existence of the place of heart in words, arising from the relationship between the mizan and the subject, are emphasized.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Morfoloji, Mîzân, Mevzûn, Kalb-i Mekân.

Kaynakça

• ‘Abdulhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Durûsu’t-taṣrîf. İstanbul: Hâşimî Yayınları, 1. Basım, 1441/2019.
• Ahmed, el-Kādî ‘Abdunnebî b. ‘Abdirresûl. Dustûru’l-‘ulemâ câmi‘u’l-‘ulûm fî ıṣṭılâḥâti’l-funûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1421/1998.
• Akçay, Halil. Arap Dili Gramerinin Küllî Kaideleri. Ankara: Son Çağ Yayınları, 2020.
• Azîme, Muhammed ‘Abdulhâlik. el-Muġnî fî taṣrîfi’l-ef‘âl. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 2. Basım, 1420/1999.
• Belʻîd, Nesîm. Mut‘etu’ṭ-ṭarf fî şerḥi Şeẕe’l-‘arf fî fenni’ṣ-ṣarf. Şârika: Dâru’l-Esâle ve’t-Turâsi'l-İslâmiyye, 1. Basım, 1429/2008.
• Câvî, ‘Abdulhakk b. ‘Abdulmennân. Tedrîcu’l-edâni. Lübnan: Daru Nuri’s-Sabâh, 2015.
• Curcânî, Ebû Bekr Abdulkāhir b. ‘Abdirrahmân, b. Muhammed el-Fârisî. el-Miftâḥ fî'ṣ-ṣarf. thk. 'Alî Tevfîk el-Hamd. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1407/1987.
• Curcânî, ‘Alî b. Muhammed b. ‘Alî es-Seyyid es-Şerîf. Şerḥu's-Seyyid es-Şerîf 'alâ Taṣrîfi’l-ʻİzzî, thk. Muhammed ez-Zefzâf. Kahire: Dâru't-Tâlâi‘, 2017.
• Çârperdî, Ebu’l-Mekârim Fahruddîn Ahmed b. Tâceddin es-Saʿîd el-Hasan b. ‘Alî. Şerḥu’ş-Şâfiye fi’t-taṣrîf. thk. ‘Alî Kemâl. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-‘Arabî, 1. Basım, 1435/2014.
• Enbârî, Kemâluddîn Ebu’l-Berekât ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Sa‘îd. el-İnṣâf fî mesâili'l-ḫilâf beyne'n-naḥviyyîne'l-Baṣriyyîn ve'l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1. Basım, 1424/2012.
• Eşnevî, ‘Alî b. eş-Şeyh Hâmid. Taṣrîfu’l-ʻallâme. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 1. Basım, 2014.
• Ezherî, Zeynuddîn Hâlid b. ‘Abdillâh b. Ebî Bekr b. Muhammed. Şerḥu't-taṣrîḥ ‘ale't-Tavżîḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1421/2000.
• İbn Cemâʿa, Ebû ʿAbdillâh Bedruddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Sa‘dillâh. Ḥâşiye ‘alâ şerḥi’l-Çârperdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1435/2014.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Munṣıf. b.y.: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Kadîm, 1. Basım, 1373/1954.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisanu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sadr, 3. Basım, 1990.
• İbn Mes‘ûd, Ahmed b. ‘Alî. Merâḥu’l-ervâḥ. İstanbul: el-Mektebetu’l-Hanifiyye, ts.
• Galâyînî, Mustafa b. Muhammed Selîm. Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Asriyye, 28. Basım, 1414/1993.
• İbn ‘Usfûr, 'Alî b. Mumin b. Muhammed. el-Mumte‘u’l-kebîr fî't-taṣrîf. Mektebetu Lübnan: y.y., 1. Basım, 1996.
• Hamlâvî, Ahmed. Şeẕe’l-‘arf fî fenni’ṣ-ṣarf. Beyrut: Dâru’l-Fayhâ-Dâru’d-Dakâik, 1. Basım, 1441/2020.
• Kâfiyecî, Muhyiddîn Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Suleymân b. Sa‘d b. Mes‘ûd. Şerḥu’l-iʿrâb ʿan Ḳavâʿidi’l-iʿrâb. thk. Ahmed ‘Azû ‘İnâye, ‘Alî Muhammed Mustafâ. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-‘Arabî, 1. Basım, 1433/2012.
• Karadâğî, Şeyh Ömer b. Şeyh Muhammed. Ḥâşiyetu’l-‘allâmeti’l-Ḳaradâğî ʻalâ Taṣrîfi’l-ʻallâme. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 1. Basım, 2014.
• Kefevî, Muhammed b. Hamîd. Şerḥu’l-Binâ. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2014.
• Kızılcî, ‘Alî b. Molla Muhammed b. Molla Mahmûd. Ḥâşiyetu’l-‘allâmeti’l-Ḳızılcî ʻalâ Taṣrîfi’l-ʻallâme. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 1. Basım, 2014.
• Lekânî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Hasan. Ḥâşiyetu’l-leḳānî alâ Şerhi Taṣrîfî’z-Zencânî. thk. Muhammed Zannûn Yûnus el-Fethî, Ahmed Sâlih Yûnus el-Mevlâ. Ürdün: Dâru’l-Feth, 1. Basım, 2018.
• Mîrzâ Kemâl, Kemâluddîn Muhammed b. Mu‘înuddîn. Şerhu Şâfiyyeti İbni'l-Hâcib. thk. S‘adî Hevramânî. Tahran: Naşir İhsân, 3. Basım, 1434/2013.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn Hasen b. Muhammed b. Huseyn. Şerḥu’n-Neẓẓām ‘alâ Şâfiyyeti İbni'l-Ḥâcib. thk. Hâlid Eyyûbî. Senendec: İntişârât, 1. Basım, 1398/2020.
• Ünalan, Abdülkerim - Bilen, Mehmet. Sistematik Sarf. İstanbul: Ravza Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Uşmûnî, Ebu'l-Hasan Nûruddîn ‘Alî b. Muhammed b. ‘îsâ. Şerḥu'l-Uşmûnî ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• Râcihî, ‘Abduh. et-Taṭbîḳu’ṣ-ṣarfî. Beyrut: Dâru’n-Nehdeti’l-‘Arabiyye, 2009.
• Râdî, Muhammed b. el-Hasan el-İsterâbâdî. Şerḥu Şâfiyeti İbni'l-Ḥâcib. thk. Muhammed Nûr el-Hasan, Muhammed ez-Zefzâf, Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi'l-‘İlmiyye, 1395/1975.
• Râzî, Zeynuddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. Muḫtâru’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetu'l-Asriyye, 5. Basım, 1420/1999.
• Ruknuddîn, Hasan b. Muhammed b. Şeref Şâh el-Huseynî. Şerḥu Şâfiyeti İbni'l-Ḥâcib. thk. Abdulmaksûd Muhammed Abdulmaksûd. 2 Cilt. b.y.: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2004.
• Salihoğlu, Hamit. Abdulkerîm el-Muderris ve Mevâhibu’r-Rahmân Adlı Eserinin Nahiv Açısından İncelenmesi. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 2018.
• Salihoğlu, Hamit. “el-Ukberî’nin et-Tibyân fî İrabi’l-Kur’ân’da Kûfe Dil Ekolüne Yaptığı İtirazlar” Turkish Studies Comparative Regilious, 14/4 (2019), 741-757.
• Sa‘idî, ‘Abdurrezzâk b. Ferrâc. Tedâḫulu’l-uṣûli’l-luġaviyye ve eseruhu fî binâi’l-m’ucemi. 2 Cilt. Suudi Arabistan: ‘İmâdetu'l-Bahsi'l-‘İlmî bi'l-Medîneti'l-Munevvere, 1. Basım, 1422/2002.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb, thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu'l-Hâncî, 3. Basım, 1408/1988.
• Suyûtî, ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Hem‘u'l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i'l-cevâmi‘, thk. ‘Abdulhamîd Hendâvî. Mısır: el-Mektebetu't-Tevfîkiyye, ts.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Me‘sûd b. ‘Abdillâh. Şerḥu’s-Sa‘d et-Teftâzânî ‘alâ’t-Taṣrîfî’z-Zencânî. Lübnan: Daru Nuri’s-Sabâh, 2015.
• Tehânevî, Muhammed ‘Alî. Keşşâfu ıṣṭılâḥâti’l-funûn ve’l-ʿulûm. thk. ‘Alî Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1. Basım, 1996.
• Tekin, Ahmet. eṣ-Ṣarfu’l-muyesser. İstanbul: Hâşimî Yayınları, 2019.
• Tekin, Ahmet. İbnu’ş-Şecerî’nin “el-Emâlî” Adlı Eserinin Sarf Açısından İncelenmesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.